W ostatnim czasie rozgorzała dyskusja, czy wyłączenie klauzul umownych stanowiących o możliwości sądowego podwyższenia wynagrodzenia w razie wyjątkowej zmiany okoliczności w umowach zawieranych przez Generalną Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad z wykonawcami jest działaniem uprawnionym.
Wątpliwości powstały w związku z faktem, iż co do zasady strony umowy w ramach zasady swobody umów mogą wyłączyć stosowanie tzw. klauzul rebus sic stantibus, jednak kontrakt z GDDKiA nie ma charakteru „zwykłej" umowy i nie podlega negocjacji. Wykonawca może podpisać umowę o treści wskazanej przez GDDKiA albo jej nie podpisać, co oznacza rezygnację ze współpracy. Nie ma on żadnej realnej możliwości negocjacji jej postanowień. Powyższy sposób postępowania oznaczać powinien, że umowa powinna być uczciwa i sprawiedliwa dla obu stron kontraktu, zważywszy na fakt, iż wykonawca jest podmiotem słabszym ekonomicznie. W związku z powyższym należy zastanowić się nad pytaniem, czy praktyka stosowana przez GDDKiA polegająca na wyłączeniu klauzul rebus sic stantibus, mających szczególną doniosłość prawną, jest zgodna z prawem i zasługuje na aprobatę.
Zmianą stosunków uzasadniającą stosowanie przepisu art. 3571 kodeksu cywilnego jest zmiana nadzwyczajna – wyjątkowa, normalnie niespotykana. Zgodnie z ostatnią linią orzeczniczą SN również zasadnicza i zaskakująca zmiana stanu prawnego (w tym stawek celnych i podatkowych) może uzasadniać stosowanie ww. normy prawnej. W trafnym ujęciu SN z wyr. z 5.12.2013 r. (V CSK 2/13, Legalis) – „za nadzwyczajną zmianę stosunków należy zatem uznać taką, która niweczy kalkulację dokonywaną przez wykonawcę z uwzględnieniem zwykłego ryzyka kontraktowego". Podobnie w wyr. z 21 września 2011 r. (I CSK 727/10, Legalis) SN wskazał, że „przez nadzwyczajną zmianę stosunków rozumieć należy stan rzeczy, na który składają się okoliczności nieobjęte typowym ryzykiem umownym, mające obiektywny charakter, a zatem niezależne od stron, czego one nie przewidywały przy zawieraniu umowy i nie miały podstaw do przewidzenia".
Roszczenie przyjmującego zamówienie ujęte w art. 632 § 2 kodeksu cywilnego (tzw. małej klauzuli rebus Sądowe sic stantibus) stanowi wyjątek od reguły niezmienności wynagrodzenia ryczałtowego. Jednym z przypadków zmiany stosunków jest np. gwałtowny wzrost cen materiałów i usług budowlanych.
Ochrona obrotu
Znaczenie zasad przewidujących uwzględnienie wpływu zmian okoliczności na zobowiązania kontraktowe w ostatnich latach nabiera coraz większego znaczenia. Współczesny klimat gospodarczy charakteryzuje się ogromną dynamiką różnorodnych, niekiedy bardzo gwałtownych zmian, stąd też potrzeba uwzględniania dobrodziejstw ustawowych. Klauzula rebus sic stantibus ma przede wszystkim za zadanie wspierać pewność i bezpieczeństwo obrotu w warunkach głębokich zakłóceń stosunków gospodarczych, w szczególności między profesjonalnymi uczestnikami obrotu. Klauzula rebus sic stantibus (skoro sprawy przybrały taki obrót) stanowi nie tyle wyjątek, ile uzupełnienie zasady pacta sunt servanda (umów należy dotrzymywać). Adaptacja treści zobowiązania do dynamicznie zmieniających się okoliczności może być niezbędna dla zapewnienia wykonania zobowiązania oraz zachowania celu i ekonomicznego sensu umowy. W obliczu wystąpienia okoliczności nadzwyczajnych bezwzględnie rygorystyczne wypełnienie treści zobowiązania mogłoby bowiem prowadzić do rezultatów rażąco krzywdzących dla jednej ze stron stosunku zobowiązaniowego.
