Trzeci tryb został ustanowiony dla „innych jednostek organizacyjnych Kościoła" (art. 10). Innych niż rodzajowo określone w ustawowych katalogach. Odrębnie uregulowano kwestie związane z nabywaniem osobowości prawnej przez tzw. organizacje katolickie i organizacje katolików oraz fundacje zakładane przez kościelne osoby prawne (art. 35, 37 i 58). Uzyskiwanie osobowości prawnej przez fundacje odbywa się w drodze rejestracji sądowej, zgodnie z przepisami ustawy z 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (tekst jedn. DzU z 1991 r. nr 46, poz. 203 ze zm.). Natomiast prywatne stowarzyszenia kościelne i stowarzyszenia katolików mogą uzyskiwać osobowość prawną na zasadach określonych w ustawie z 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach (tekst jedn. DzU z 2001 r. nr 79, poz. 855 ze zm.), czyli również poprzez rejestrację sądową. Ponadto przepis art. 4 ust. 2 konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z 1993 r. (DzU z 1998 r. nr 51, poz. 318), stanowi, że „Rzeczpospolita Polska uznaje [...] osobowość prawną wszystkich instytucji kościelnych terytorialnych i personalnych, które uzyskały taką osobowość na podstawie przepisów prawa kanonicznego", natomiast na władzy kościelnej ciąży w takiej sytuacji obowiązek stosownego powiadomienia kompetentnych organów państwowych. Z kolei w art. 4 ust. 3 tego aktu prawnego przyjęto, że „inne instytucje kościelne mogą na wniosek władzy kościelnej uzyskać osobowość prawną na podstawie przepisów prawa polskiego".
Już to zestawienie przepisów wymienionych aktów normatywnych pokazuje, że brak między nimi pełnej zgodności. Za nieobowiązującą należy więc uznać normę zawartą w art. 13 ust. 1 ustawy o stosunku państwa do Kościoła katolickiego, zgodnie z którą „kościelne jednostki organizacyjne, o których mowa w art. 7 i 8 oraz art. 9 ust. 1 pkt 7, nabywają osobowość prawną z chwilą powiadomienia właściwego organu administracji państwowej o ich utworzeniu przez władzę kościelną [...]", zwłaszcza że w tym przepisie przewidziano możliwość innego unormowania tej kwestii w umowie międzynarodowej. Norma ta winna obecnie być interpretowana w ten sposób, iż osobowość wszelkich terytorialnych i personalnych kościelnych jednostek organizacyjnych zostaje uznana na forum państwowym z chwilą powiadomienia właściwego organu administracji państwowej o ich utworzeniu przez władzę kościelną. Wynika stąd, że wymienione kościelne jednostki organizacyjne nabywają osobowość prawną z dniem ich utworzenia przez kompetentną władzę kościelną. Tym samym ustawa o stosunku państwa do Kościoła katolickiego winna zostać znowelizowana tak, by była zgodna z przepisami konkordatu.
Rozbieżne orzecznictwo
Trudno też uznać, że orzecznictwo SN w kwestii zakresu reprezentacji organów osób prawnych Kościoła katolickiego jest spójne i konsekwentne, a tym samym mamy do czynienia z linią orzeczniczą. Dokonując oceny skuteczności prawnokanonicznych ograniczeń na forum cywilnym SN stwierdził wpierw bezwzględną nieważność czynności prawnej (wyrok z 27.07.2000 r., IV CKN 88/00), następnie jej ważność (wyroki z: 24.03.2004 r., IV CK 108/03; 2.02.2005 r., IV CK 480/04; 17.02.2005 r., IV CK 582/04), aż wreszcie zakwalifikował ją jako czynność prawną niezupełną (uchwała SN z 19.12.2008 r., III CZP 122/08). Tymczasem wbrew stanowisku SN należy stwierdzić, że w obecnie obowiązujących przepisach prawa polskiego nie ograniczono zakresu reprezentacji proboszcza jako organu parafii (ani żadnego innego organu terytorialnej czy personalnej kościelnej osoby prawnej, z wyjątkiem organów Konferencji Episkopatu Polski – art. 6 ust. 2), a tym samym jest on pełen. Zaś naruszenie wewnątrzkościelnych przepisów może jedynie prowadzić do skutków określonych w prawie kanonicznym (np. kan. 1277, 1281 § 1–2, 1291–1295 w związku z kan. 127, ale zob.: kan. 1284 § 2 pkt 2 i 3, 1286, 1290), w tym do pociągnięcia piastunów organów kościelnych osób prawnych do odpowiedzialności na drodze administracyjnej bądź karnej (np. kan. 1281 § 3, 1289, 1296, 1377, 1385, 1392).
Wreszcie przyjęcie uznanej przez SN – mimo braku jednej, ogólnej podstawy prawnej – zasady, że przepisy prawa kanonicznego Kościoła katolickiego (analogicznie prawa wewnętrznego innych związków wyznaniowych) znajdują zastosowanie w powszechnym obrocie prawnym, może prowadzić do kuriozalnych sytuacji. Co np. w sytuacji przeniesienia na instytut zakonny przez zakonnika prawa do wynagrodzenia za pracę? Wszak przepis art. 84 k.p. stanowi, że pracownik nie może zrzec się prawa do wynagrodzenia ani przenieść tego prawa na inną osobę. Z kolei kan. 668 § 3 k.p.kan. zawiera regulację, zgodnie z którą cokolwiek zakonnik nabywa własnym staraniem, ale ze względu na instytut zakonny, nabywa dla instytutu. Wszystko, co mu przysługuje z tytułu pensji, zapomogi lub ubezpieczenia, jest nabywane dla instytutu. Natomiast § 5 tego kanonu stanowi, że zakonnik, który zrzekł się całkowicie swoich dóbr, traci zdolność nabywania i posiadania, stąd nieważnie podejmuje akty przeciwne ślubowi ubóstwa. Przecież złożenie ślubów zakonnych nie powoduje utraty zdolności prawnej czy zdolności do czynności prawnych. Czy w takich okolicznościach sąd powszechny winien orzec zgodnie z prawem kanonicznym i treścią oświadczenia woli zakonnika, czy też zgodnie z prawem polskim, a zatem wbrew złożonemu przez niego oświadczeniu woli?
Tylko w przypadku kościelnych osób prawnych zarejestrowanych w KRS oraz tych, które nabyły osobowość prawną przez rozporządzenie MSWiA z całą pewnością możemy ustalić ich właściwe organy, osobę/osoby fizyczne będące ich piastunami i zakres ich reprezentacji. Wynika to bowiem ze statutów (w rozumieniu art. 35 i nast. k.c.), które są przechowywane w aktach rejestrowych i ich odpisów wydawanych przez KRS czy MSWiA. W pozostałych przypadkach uzyskanie takich danych praktycznie jest niemożliwe. Zaświadczenia o posiadaniu osobowości prawnej przez terytorialną czy personalną osobę prawną Kościoła katolickiego i organie uprawnionym do jej reprezentowania wydawane przez MSWiA albo wojewodów nie zawierają bowiem informacji o zakresie reprezentacji tychże organów, pomimo że właściwe władze kościelne zobowiązane są do powiadamiania organów administracji państwowej o dokonywanych w nich zmianach (art. 14). Także i w tym aspekcie nowelizacja obowiązujących przepisów jest konieczna.
Potrzebny e-rejestr
Wzajemna niezależność Kościoła katolickiego i państwa polskiego (art. 25 ust. 3 Konstytucji i art. 1 konkordatu) wyraża się także tym, iż w powszechnym obrocie prawnym osoby prawne Kościoła katolickiego są jego równoprawnymi uczestnikami. Winny więc stosować się do zasad tego obrotu, zwłaszcza wtedy, gdy ich działanie dotyczy praw osób trzecich. Tak pojęta niezależność służy też dobru kościelnych osób prawnych. Przyznanie bowiem sądom i organom administracji publicznej (poza ściśle określonymi wyjątkami) kompetencji do stosowania, a tym bardziej do interpretowania, prawa kanonicznego, stanowiłoby poważną ingerencję w ich sprawy wewnętrzne. Uprawnienie to dawałoby sądom i organom administracji publicznej m.in. prawo do kwestionowania legalności działań władz kościelnych podejmowanych na podstawie przepisów prawa kanonicznego (np. prowadzenia procesów kanonicznych czy wymierzania kar kościelnych), czy też prawo podważania ważności aktów powierzających urzędy kościelne (np. bulli papieskich nominujących biskupów czy dekretów biskupów wyznaczających proboszczów lub administratorów parafii).
