Wystawa „Czego nie mogliśmy wykrzyczeć światu" zaprezentuje archiwum Oneg Szabat

Jesienią 1939 roku Warszawa była największym skupiskiem ludności żydowskiej w Europie. Mieszkało w niej 359 827 Żydów. Rok później utworzono getto. Ćwierć miliona ludzi zamknięto na 3 kilometrach kwadratowych rozciągających się między Śródmieściem, Muranowem a Wolą. W kwietniu 1941 roku liczba mieszkańców getta wyniosła rekordowych 451 tysięcy. Warunki życia były niezwykle ciężkie.

22 lipca 1942 roku rozpoczęła się akcja likwidacyjna. Przez Umschlagplatz przy ulicy Stawki w ciągu dwóch miesięcy wywieziono do obozu zagłady w Treblince ok. 300 tysięcy osób.

W tych warunkach grupa kilkudziesięciu osób, nazwana przez założycieli Oneg Szabat, czyli Radość Soboty, postanowiła stworzyć archiwum dokumentujące życie i śmierć w getcie. Pod przewodnictwem Emanuela Ringelbluma zgromadzili zbiór liczący 35 370 kart, w tym: 746 relacji, dzienników i wspomnień, 380 teczek dokumentów, 120 opracowań, 88 utworów literackich, 76 fotografii i 54 tytuły prasy.

Od 16 listopada w Żydowskim Instytucie Historycznym prezentowana będzie wystawa „Czego nie mogliśmy wykrzyczeć światu", która ma popularyzować wydanie kompletnej edycji 36 tomów dokumentów tego archiwum.

Ślad w pamięci

Abraham Lewin był autorem jednego z najbardziej przejmujących dzienników opisujących zagładę w getcie. Opisywał tę dzielnicę od marca 1942 do stycznia 1943 roku.

Kim był? Urodził się w 1893 r. w Warszawie. Chociaż otrzymał tradycyjne wykształcenie, w młodym wieku opuścił środowisko religijnych Żydów. W 1916 r. został nauczycielem języka hebrajskiego i nauk judaistycznych w prywatnym żydowskim gimnazjum żeńskim Jehudyjah w Warszawie. Tam poznał Emanuela Ringelbluma, późniejszego twórcę archiwum. W okresie międzywojennym działał w organizacjach syjonistycznych. Chciał wyjechać do Palestyny, ale nie pozwoliło na to słabe zdrowie zarówno żony – Luby, nauczycielki hebrajskiego, jak i urodzonej w 1928 r. córki Ory.

Po wybuchu wojny Lewin wykładał wraz z żoną na kompletach. W getcie pracował w Żydowskiej Samopomocy Społecznej.

6 czerwca 1942 roku notował: „Gromadzimy się w każdy Szabat, grupa działaczy społeczności żydowskiej, aby dyskutować o naszych dziennikach i pismach. Chcemy, aby nasze cierpienia, owe »bóle porodowe Mesjasza«, zostawiły ślad w pamięci przyszłych pokoleń".

Jego dziennik został ukryty w budynku szkoły przy ul. Nowolipki 68.

U granic wytrzymałości

Pamiętnik Lewina to opisy codziennych zabójstw. „Niemiecka nazistowska blond bestia wykonuje swoją krwawą robotę" – pisał.

12 maja 1942 r. notował: „Nie ma prawie dnia, w którym by kamienie bruku i trotuary getta nie spłynęły krwią żydowską. Wczoraj zastrzelono na Krochmalnej kobietę żydowską przy szmuglu". 28 maja zapisał zaś: „Wczoraj o 9 wieczór zastrzelono przed moim oknem żydowskiego chłopca w wieku 13–14 lat. Morderstwa dokonał polski policjant. Strzelał przez dziurę w murze i trafił chłopca prosto w serce".

„Coraz bliższa każdego z nas jest otchłań, morda apokaliptycznej bestii, na której czole wypisane są słowa: śmierć, zniszczenie, zagłada i bóle agonii, wieczna niepewność; ciągły strach jest najokropniejszym uczuciem spośród wszystkich z naszych, jakże ciężkich i tragicznych doznań i cierpień. (...) Czuję, że stoimy u skraju granicy wytrzymałości, między być a nie być" – zapisał 16 maja 1942 r.

Opisywał też manipulacje Niemców kręcących sielankowe, a niekiedy pornograficzne sceny filmowe na potrzeby propagandowe. 13 maja 1942 r. zaobserwował: „Złapano młode dziewczyny i kobiety szczególnie przyzwoicie i bogato ubrane. (...) zapędzili wszystkich – żydowskie kobiety i mężczyzn – do zakładu kąpielowego (...). Zmuszali ich następnie do odbycia stosunku płciowego".

W jego dziennikach jest też ślad tlącej się nadziei. 9 kwietnia 1942 roku napisał: „W getcie jest wielu Żydów, którzy są pewni, że w najbliższych miesiącach (...) tj. w czerwcu–lipcu, skończy się wojna".

„Ostatnio przychodzą z Paryża listy z ukrytymi treściami politycznymi, o bardzo optymistycznym charakterze, które podnoszą nas na duchu, dodają odwagi i wprost upajają" – pisał w maju. W kolejnym miesiącu dodał: „Często patrzę na niebo i dochodzę do wniosku, że niebo w getcie jest również piękne i zachwycające, nie jest brzydsze niż niebo w Rzymie i gdzie indziej. Jest to jedyne pocieszenie dla oka".

Ale jego dziennik to też dokument nikczemności żydowskich policjantów, wszechobecnego szmuglu i głodu. „Wydarzenia te są pewnym produktem toksycznych gazów wojennych, którymi oddycha obecnie świat w ogóle, a getto w szczególności" – notował 14 maja 1942 r.

Abraham Lewin z relacji uciekinierów, z korespondencji listowej, a także z nasłuchu radiowego i rozmów telefonicznych ze światem zewnętrznym już w 1942 roku wiedział, że getta (np. w Białymstoku, Lublinie) są likwidowane, a Żydów wysyła się do Oświęcimia, Sobiboru, Chełmna nad Nerem, Lublina czy Treblinki. 23 maja 1942 r. notował: „Dwa razy wywieziono grupy aresztowanych do Treblinki, słynnego obozu pracy i obozu koncentracyjnego, z którego już się nie wraca, tak samo jak z Oświęcimia".

Ktoś inny relacjonował mu: „W odległości 15 km przed stacją kolejową Treblinka Niemcy przejmują pociąg. Okrutnie biją ludzi, gdy wychodzą z wagonów. Następnie zapędzają ich do ogromnych baraków. Przez 5 minut słychać przeraźliwe krzyki, a potem nastaje cisza. Zwłoki, które wyciąga się stamtąd, są okropnie obrzęknięte. Nie sposób objąć zwłok rękoma, takie są grube".

Pod koniec sierpnia zanotował fragment rozmowy z Dawidem Nowodworskim, który uciekł z Treblinki i wrócił do Warszawy (potem walczył w powstaniu w getcie). Opisał relacje kolejnych uciekinierów z Treblinki – Jakuba Krzepickiego i Jakuba Rabinowicza: „Zupełnie nagie kobiety idą do łaźni – domu śmierci. (...) Czym uśmiercają ludzi? Zwykłą parą. Śmierć następuje po 7–8 minutach".

W połowie września precyzyjnie notował, że „zgładzono ponad 300 000 Żydów w ciągu siedmiu i pół tygodnia".

Pod koniec listopada zapisał: „Chrześcijanom dają obecnie konserwy mięsne (w blaszanych puszkach). Myśmy też otrzymali taką rację. Wśród mas krążą słuchy, że konserwy te pochodzą z naszego mięsa, tzn. z mięsa wymordowanych Żydów. Dlatego ludność polska brzydzi się tych konserw i nie chce ich jeść. Niechaj to zostanie zapisane: tak masy polskie myślały o Niemcach. I oni są doprawdy kanibalami w pełnym sensie tego słowa".

Czy zabili Lubę?

Jego dziennik to także świadectwo osobistego bólu. 12 sierpnia 1942 r. zapisał: „Zgasło moje słońce, w mym świecie zapanował mrok. Podczas blokady na Gęsiej 30 zabrali moją Lubę. Żywię jeszcze odrobinę nadziei, że może moja ukochana się uratuje. A jeżeli broń Boże, nie? (...) Powinienem pójść za nią, tzn. umrzeć. Nie mam jednak dość siły, aby zrobić ten krok". Następnego dnia zanotował: „Leżałem trawiony mym bólem na strychu, nie zmrużyłem oka. Ora mówiła przez sen: »Mamo (mamusiu, nie odchodź beze mnie)«. (...) Gdyby (Luba) umarła śmiercią naturalną, nie byłbym tak zrozpaczony i chory. Ale wpaść w łapy takich morderców?! Czy już ją zabili?".