- Statut gminy nie rozstrzyga, czy mieszkańcom gminy przysługuje inicjatywa uchwałodawcza. Czy, aby mieszkańcy gminy mogli korzystać z takiego uprawnienia, konieczna jest zmiana statutu?
Od następnej kadencji rady gminy mieszkańcy gminy będą mogli występować z inicjatywą uchwałodawczą na podstawie nowych regulacji dodanych w ustawie o samorządzie gminnym (dalej u.s.g.). Zgodnie z art. 30 ust. 2 pkt 1 u.s.g. do zadań wójta (burmistrza, prezydenta miasta) należy m.in. przygotowywanie projektów uchwał rady gminy. Podkreśla się jednak, że wójt nie jest jedynym podmiotem, któremu przysługuje takie uprawnienie.
W wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z 21 listopada 2013 r. (sygn. II OSK 1887/13, LEX nr 1418770) stwierdzono, że przyznanie przez radę gminy w statucie grupom mieszkańców inicjatywy uchwałodawczej nie narusza obowiązującego prawa. Korporacyjny charakter samorządu pozwala na przyznanie inicjatywy uchwałodawczej tworzącej go społeczności. W wyroku tym podkreślono, że wyposażenie obywateli w inicjatywę uchwałodawczą powinno być istotnym instrumentem aktywności obywatelskiej mieszkańców, zapewniającym możliwość większego uczestnictwa w działaniach na rzecz gminy.
Zgodnie z art. 15 ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu zwiększenia udziału obywateli w procesie wybierania, funkcjonowania i kontrolowania niektórych organów publicznych, od następnej kadencji rady gminy będzie miał zastosowanie dodany tą ustawą art. 41a u.s.g. Zgodnie z tym przepisem grupa mieszkańców gminy, posiadających czynne prawa wyborcze do organu stanowiącego (czyli rady gminy), będzie mogła wystąpić z obywatelską inicjatywą uchwałodawczą. Taka grupa mieszkańców będzie musiała liczyć w gminie: do 5000 mieszkańców – co najmniej 100 osób, do 20 000 mieszkańców – co najmniej 200 osób, a powyżej 20 000 mieszkańców – co najmniej 300 osób. Projekt uchwały zgłoszony w ramach obywatelskiej inicjatywy uchwałodawczej będzie musiał stać się przedmiotem obrad rady na najbliższej sesji po złożeniu projektu, ale nie później niż po upływie 3 miesięcy od dnia złożenia projektu. Komitet inicjatywy uchwałodawczej będzie miał prawo wskazywać osoby uprawnione do reprezentowania komitetu podczas prac rady. Rada gminy będzie musiała określić w drodze uchwały: szczegółowe zasady wnoszenia inicjatyw obywatelskich, zasady tworzenia komitetów inicjatyw uchwałodawczych, zasady promocji tych inicjatyw oraz formalne wymogi, jakim będą musiały odpowiadać składane projekty.
O tym, kto ma prawo wybierania (czynne prawo wyborcze) od rady gminy, rozstrzyga kodeks wyborczy. Prawo wybierania w wyborach do rady gminy ma obywatel polski oraz obywatel Unii Europejskiej niebędący obywatelem polskim, który najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat, oraz stale zamieszkuje na obszarze tej gminy. Prawa wybierania nie ma osoba: pozbawiona praw publicznych prawomocnym orzeczeniem sądu, pozbawiona praw wyborczych prawomocnym orzeczeniem Trybunału Stanu bądź ubezwłasnowolniona prawomocnym orzeczeniem sądu. W orzecznictwie podkreśla się, że o miejscu zamieszkania dla określenia praw wyborczych decydują dwie przesłanki faktyczne, które muszą wystąpić łącznie: przebywanie w znaczeniu fizycznym w określonej miejscowości pod oznaczonym adresem oraz zamiar stałego pobytu w tym miejscu (por. np. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Łodzi z 11 stycznia 2018 r., sygn. III SA/Łd 604/17, LEX nr 2444322).
