Dramat Szymona An-skiego to legenda żydowskiego teatru, jidyszowa wersja „Romea i Julii", oparta na ludowej legendzie opowiadającej o duszy zmarłego ucznia jesziwy wcielającej się w ciało ukochanej. Z tęsknoty i miłości, która przeżyła śmierć.
„Dybuk" to również legenda polskiego teatru. W ostatnich dekadach wystawiał go Krzysztof Warlikowski z udziałem Magdaleny Cieleckiej i Andrzeja Chyry (2003), posiłkując się poholokaustową prozą Hanny Krall. Wcześniej sztukę An-skiego reżyserował Andrzej Wajda w Starym Teatrze (1988). Przed wojną, w 1937 roku, powstała pełnometrażowa fabuła w jidysz. Scenariusz konsultował poeta Anatol Stern.
Mottem spektaklu Mai Kleczewskiej jest cytat z Wyspiańskiego „I ciągle widzę ich twarze, / ustawnie w oczy ich patrzę – ich nie ma, / – myślę i marzę, / widzę ich w duszy teatrze". Teatr Żydowski stoi dziś na dawnym terenie dzielnicy żydowskiej, która w 1939 roku skupiała 450 tysięcy mieszkańców. Później powstało getto. Niewielu warszawskich Żydów ocalało.
– Wszystkie postaci w „Dybuku" nie żyją – mówi „Rzeczpospolitej" Maja Kleczewska. – Nie żyją od dawna, bo nie ma żydowskich sztetli, bożnic, w których odbywały się żydowskie śluby. Nie ma żebraków, którzy podczas wesela mogli tańczyć z panną młodą. Nie ma młodych kabalistów, którzy pragnęli poznać prawdę.
Plac Grzybowski
Po tym świecie oprowadza nas Przewodnik – Meszulach, figura spoza czasu, zawieszona między życiem a śmiercią. Być może to obozowy muzułmanin, który nie należy do żadnego ze światów: figura wykluczona i tajemnicza, pozbawiona tożsamości.
– To on opowiada o zamordowanym świecie – mówi Maja Kleczewska. – Opowiada historię dzisiaj, nam współczesnym, którzy spotykają się na placu Grzybowskim: historię pamięci splątanej, która dzieje się we wszystkich czasach jednocześnie.
Reżyserka podkreśla, że duże znaczenie ma dla niej pamięć aktorów. Ich nieżyjący już przyjaciele-aktorzy wspominali warszawskie getto. To ich babcie milczały o doświadczeniu Auschwitz. To aktorzy przechowują w pamięci ślady wszystkich spektakli „Dybuka", w których brali udział. Pamiętają swoje role, role przyjaciół, sceny, sytuacje.
