Ma „Przychody" lub Wn „Koszty finansowe" oraz
Wn/Ma „Odpisy aktualizujące krótkoterminowe aktywa finansowe".
Uwaga! Od naliczonej wyceny bilansowej należy policzyć podatek odroczony.
Na dzień realizacji kontraktu, w przypadku zakupu forwardu (call forward) pod płatność za fakturę kontrahenta zagranicznego, następuje wymiana złotówek na walutę po kursie terminowym i realizacja przelewu zagranicznego na kwotę z faktury. W drugim wariancie może nastąpić wpłata waluty na konto, a następnie jednostka dokona przelewu z tytułu spłaty zobowiązań według kursu, jaki przyjęła do wyceny rozchodu waluty z rachunku walutowego. Po zaksięgowaniu spłaty zobowiązań, różnice kursowe zaksięgują się automatycznie jako przychody lub koszty finansowe.
Drugim rodzajem forwardów jest NDF (Non Deliverable Forward). NDF to transakcja terminowa bez dostawy (nierzeczywista). Przeprowadza się ją na tych samych zasadach jak klasyczny forward, jednak w dniu realizacji nie następuje efektywna dostawa walut, lecz rozlicza się jedynie różnicę pomiędzy otrzymanym w dniu zawarcia transakcji kursem terminowym, a bieżącym kursem spot z dnia realizacji kontraktu.
Rozliczenie podatkowe
Generalna zasada wynikająca z ustawy o CIT mówi, że podatnicy są obowiązani do prowadzenia ewidencji rachunkowej, zgodnie z odrębnymi przepisami, w sposób zapewniający określenie wysokości dochodu (straty), podstawy opodatkowania i wysokości należnego podatku za rok podatkowy. Ustawa o CIT bazuje na definicji pochodnych instrumentów finansowych, przepisanej wprost z ustawy z 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (dalej: ustawa o obrocie), która dość szeroko definiuje instrumenty finansowe. Na potrzeby niniejszego artykułu możemy przyjąć, że instrumentami finansowymi są niebędące papierami wartościowymi prawa majątkowe, których cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny towarów, walut obcych albo od wysokości stóp procentowych. W szczególności są nimi finansowe kontrakty terminowe oraz opcje.
Ustawa o CIT określa, że przedmiotem opodatkowania podatkiem dochodowym jest dochód stanowiący sumę dochodu osiągniętego z zysków kapitałowych oraz dochodu osiągniętego z innych źródeł przychodów. Dochodem ze źródeł przychodów jest nadwyżka sumy przychodów uzyskanych z tego źródła przychodów nad kosztami ich uzyskania, osiągnięta w roku podatkowym. Jeżeli koszty uzyskania przychodów przekraczają sumę przychodów, różnica jest stratą ze źródła przychodów. Za przychody związane z działalnością gospodarczą, osiągnięte w roku podatkowym, uważa się otrzymane pieniądze, różnice kursowe, a także należne przychody, choćby nie zostały jeszcze faktycznie otrzymane. Za datę powstania przychodu z tytułu realizacji praw wynikających z pochodnych instrumentów finansowych uważa się moment realizacji tych praw.
Wydatki związane z nabyciem pochodnych instrumentów finansowych nie są kosztem uzyskania przychodów do czasu realizacji praw, rezygnacji z realizacji praw albo odpłatnego zbycia, chyba że instrumenty te związane są z nabyciem środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej. Wtedy mogą powiększać wartość początkową dla potrzeb amortyzacji podatkowej. Przychód rozpoznawalny jest w chwili, gdy staje się należny, równocześnie odliczany jest koszt uzyskania przychodów. Koszty uzyskania przychodów bezpośrednio związane z przychodami, poniesione w latach poprzedzających rok podatkowy oraz w roku podatkowym, są potrącalne w tym roku podatkowym, w którym osiągnięte zostały odpowiadające im przychody. Sam zakup kontraktu terminowego oraz jego początkowe ujęcie w księgach rachunkowych nie oznacza dla spółki powstania obowiązku podatkowego – opodatkowany jest przychód, którego w tym momencie jeszcze nie ma.
Skutki w CIT
Na dzień bilansowy jednostka wycenia swoje kontrakty. Wycenę sporządza bank, w którym jednostka dokonała tej transakcji. Jak już wspomniano, kontrakt to zakład pomiędzy stronami, a wycena ujawni, jaką pozycję zajęła spółka. Oznacza to, że gdyby spółka postanowiła zamknąć kontrakt w dniu bilansowym poprzez zakup kontraktu przeciwnego na tą samą datę zamknięcia (strike date) – poniosłaby stratę lub odnotowałaby zysk. Skutki wyceny kontraktu na dzień bilansowy nie powodują żadnych skutków w podatku dochodowym. Zysk lub strata wynikająca z wyceny nie jest przychodem ani kosztem uzyskania przychodu. Jeżeli jednostka rozlicza różnice kursowe metodą rachunkową na podstawie art. 9b ust. 1 pkt 2 ustawy o CIT, wówczas różnicę z wyceny kontraktu powinna uwzględniać w rachunku podatkowym jako różnice kursowe.
Po jakim kursie
Na dzień realizacji kontraktu spółka otrzymuje na konto kwotę w walucie w wysokości wynikającej z kontraktu oraz według kursu terminowego. Pojawia się kolejne pytanie po jakim kursie wpływ powinien zostać zaksięgowany? Zgodnie z obowiązującymi przepisami podatkowymi, wpływ środków pieniężnych na rachunek bankowy powinien być wyceniony według kursu faktycznie zastosowanego, a takim kursem jest ustalony w kontrakcie kurs terminowy (art. 15a ust. 2 i 3 ustawy o CIT). W opisanym przypadku dochodzi jedynie do nabycia waluty po z góry określonym kursie terminowym i jej wpływu na rachunek jednostki. W dniu realizacji kontraktu po stronie nabywcy kontraktu nie powstanie ani przychód, ani koszt podatkowy. W wyniku realizacji kontraktu spółka nabyła lub sprzedała walutę obcą. Kosztem lub przychodem podatkowym będą różnice kursowe w momencie zapłaty za zobowiązania spółki w tej walucie.
W przypadku kontraktu NDF realizacja kontraktu odbywa się poprzez zapłatę lub otrzymanie zapłaty bez dostawy instrumentu bazowego (np. waluty euro), a więc bez możliwości zbycia euro w przyszłości. Przychód rozpoznawany jest wówczas, gdy staje się należny (w dniu otrzymania środków pieniężnych), a nie w dacie waluty.
Z zysków kapitałowych
Dochód osiągnięty z tytułu obrotu powyższymi prawami majątkowymi stanowi odrębny dochód osiągnięty z zysków kapitałowych i nie łączy się go, przed opodatkowaniem, z dochodem osiągniętym z innych źródeł przychodów. Jeżeli koszty uzyskania przychodów przekraczają sumę przychodów, różnica jest stratą ze źródła przychodów. Dochód opodatkowany jest stawką określoną w art. 19 ustawy o CIT, czyli 19 proc. (zasady ogólne) lub 15 proc. dla małych podatników oraz podatników rozpoczynających działalność – w pierwszym roku działalności. Podmioty osiągające dochody z powyższego tytułu rozliczają się z podatku samodzielnie – zgodnie z art. 25 ustawy o CIT, tj. wpłacają zaliczki na podatek dochodowy oraz składają roczną deklarację o wysokości dochodu (straty).
Uwaga! Przychody i koszty związane z pochodnymi instrumentami finansowymi zabezpieczającymi kurs walutowy konkretnych transakcji towarowych, nie mających charakteru spekulacyjnego, będą przychodami i kosztami z tzw. działalności ogólnej, a nie z zysków kapitałowych.
Przykład
Kontrakt NDF
Podmiot planuje zabezpieczyć się przed ryzykiem zmiany kursu waluty. Umowa, którą zabezpiecza NDF, jest denominowana w walucie polskiej, a jedynie cena określona w umowie podlega indeksacji do waluty. Rozliczenie następuje tylko poprzez odsetki. Kwota należna spółce w dniu realizacji kontraktu stanowić będzie przychód dla celów podatkowych. Ewentualna strata z kontraktu, czyli kwota, którą spółka będzie zobowiązana zapłacić w wyniku realizacji kontraktu, w dacie wykonania umowy stanowić będzie koszt uzyskania przychodów dla celów podatkowych.
Transakcje forward są najpopularniejszym narzędziem stosowanym w polskich przedsiębiorstwach w procesie zarządzania ryzykiem walutowym. Są wygodnym narzędziem przy planowaniu budżetów w przedsiębiorstwie, na przykład na wydatki związane z zapłatą za towar. Transakcje te umożliwiają bardziej precyzyjne prognozowanie wyniku finansowego oraz są sposobem na eliminowanie ryzyka utraty marży wynikającej z gwałtownej zmiany kursu walutowego.
Jak działają opcje walutowe
Opcja walutowa jest umową pomiędzy wystawcą i nabywcą, która różni się od transakcji forward tym, że występuje tu asymetria świadczeń. Zawierając forward, strony zobowiązują się bezwarunkowo do zawarcia w przyszłości transakcji po z góry ustalonym kursie, niezależnie od poziomu kursów rynkowych. Opcja walutowa daje nabywcy prawo, a nie obowiązek, do zawarcia w przyszłości transakcji kupna-sprzedaży walut, gdy będzie ona korzystna. Do realizacji opcji nie dochodzi, gdy kurs realizacji opcji (strike price) jest niekorzystny dla posiadacza opcji (nabywcy opcji). Ze względu na wspomnianą wcześniej asymetrię świadczeń, opcja posiada cenę – premię (premium), którą nabywca płaci wystawcy z góry.
- Podobnie jak w przypadku kontraktów terminowych, zakup opcji call (>>rys. 3, pozycja długa, long call) zabezpiecza importera przed wzrostem kursu walutowego, w przypadku spadku kursu importer nie zrealizuje zakupionej opcji, importer kupi walutę na rynku po aktualnym kursie (spot), korzystniejszym od terminowego.
- Zakup opcji put (>>rys. 5, pozycja długa, long put) zabezpiecza eksportera przed spadkiem kursu walutowego, w przypadku wzrostu kursu eksporter nie zrealizuje zakupionej opcji, eksporter sprzeda walutę na rynku po aktualnym kursie (spot), korzystniejszym od kursu terminowego.
Cena opcji (premia) zależy od wyboru przez kupującego kursu realizacji opcji. Punktem odniesienia dla wyznaczonej ceny jest kurs transakcji forward (at the money). Od tej ceny może już być tylko lepiej (czyli taniej) albo gorzej (czyli drożej). Tańsze ceny opcji wynikają z mniejszego prawdopodobieństwa ich realizacji. Importer, decydując się na zakup opcji call z małym prawdopodobieństwem realizacji (czyt. tanią lub out of the money), nastawia się na duże osłabienie złotówki w przyszłości. Tylko w takiej sytuacji jest w stanie zrealizować opcję. Nie zawsze importer liczy na realizację opcji, przede wszystkim potrzebuje on stabilnego kursu wymiany. Zabezpiecza się, czyli kupuje sobie spokój. Opcja walutowa jest rodzajem polisy ubezpieczeniowej zabezpieczającej przed ujemnymi różnicami kursowymi. Jeżeli importer dobrze przewidzi kierunek zmian i złotówka mocno osłabi się względem zabezpieczanej waluty (np. euro), wówczas zakupiona opcja staje się zyskowna (in the money). Taka opcja posiada wartość wewnętrzną i chciałby ją mieć każdy importer, płacąc za nią jak najmniej. Niestety, nie jest łatwo to przewidzieć. Importer może od razu kupić opcję in the money, ale wówczas zapłaciłby znacznie więcej i transakcja ta mogłaby być nieopłacalna.
Druga strona transakcji
Jak dotąd mówiliśmy tylko o jednej stronie rynku – kupujących opcje. Aby jednak importer mógł je kupić, muszą istnieć wystawcy opcji. W ich przypadku sytuacja jest odwrotna. Wystawca opcji ma obowiązek wymiany waluty na warunkach ustalonych przy emisji opcji. Za swój obowiązek otrzymuje zapłatę w postaci premii (wynagrodzenia). To on ponosi całe ryzyko walutowe (>>patrz rys. 4 i 6). W niniejszym artykule zajmujemy się tylko ewidencją zakupionych opcji.
Ewidencja
Ujęcie opcji walutowej w księgach rachunkowych jest podobne do ujęcia transakcji forward. Na dzień nabycia opcje walutowe ujmuje się w księgach rachunkowych w cenie nabycia. Ceną nabycia dla opcji będzie wartość zapłaconej premii. Transakcję ujmuje się w pozycji:
Wn „Krótkoterminowe aktywa finansowe" aktywa finansowe przeznaczone do obrotu,
Ma „Rachunek bieżący".
Premia, którą importer zapłacił za opcję, pozostaje na koncie krótkoterminowych aktywów finansowych do czasu rozliczenia transakcji, tj. jej wygaśnięcia lub zbycia.
Na dzień bilansowy opcje, podobnie jak forwardy, należy wycenić w wiarygodnie ustalonej wartości godziwej, bez pomniejszania jej o koszty transakcji, jakie jednostka poniosłaby, zbywając te aktywa lub wyłączając je z ksiąg rachunkowych z innych przyczyn, chyba że wysokość tych kosztów byłaby znacząca (§ 14 rozporządzenia). Bank wycenia aktualną rynkową wartość opcji na dzień realizacji. Wycenę opcji spółka ujmuje na kontach w zależności od osiągniętego wyniku:
Ma „Przychody" lub Wn „Koszty finansowe" oraz
Wn/Ma „Odpisy aktualizujące krótkoterminowe aktywa finansowe".
Od naliczonej wyceny bilansowej należy policzyć podatek odroczony.
Na dzień wygaśnięcia opcji, wartość początkowa podlega wyksięgowaniu w ciężar kosztów finansowych. Na dzień realizacji opcji, podobnie jak każdego kontraktu terminowego, w przypadku zakupu opcji call pod płatność za fakturę kontrahenta zagranicznego następuje wymiana złotówek na walutę po kursie terminowym i realizacja przelewu zagranicznego w wysokości kwoty z faktury. W drugim wariancie może nastąpić wpłata waluty na konto, a następnie jednostka dokona przelewu z tytułu spłaty zobowiązań według kursu, jaki przyjęła do wyceny rozchodu waluty z rachunku walutowego. Po zaksięgowaniu spłaty zobowiązań, różnice kursowe zaksięgują się automatycznie jako przychody lub koszty finansowe.
Co z podatkiem
W wyniku zawarcia umowy opcji walutowej, wystawiający zobowiązuje się, za wynagrodzeniem płatnym w chwili zawarcia umowy (premia), sprzedać lub zakupić po określonej cenie w określonej dacie (opcja europejska) uzgodnioną ilość określonej waluty obcej. Niezależnie od celu, w jakim została zawarta opcja (spekulacja czy zabezpieczenie przed ryzykiem), kwoty otrzymane z tytułu wystawienia opcji (premia) stanowią przychód do opodatkowania w dacie wymagalności (w dacie otrzymania premii, czyli w dacie wystawienia opcji, art. 12 ust. 1 pkt 1 ustawy o CIT). Jest tu duża niesymetryczność w traktowaniu przychodów i kosztów z tytułu opcji dla celów podatkowych, ponieważ art. 15 ust. 4 ustawy o CIT nakazuje przyporządkowanie wszystkich wydatków do okresu, w którym powstaje przychód związany z tymi kosztami. Nie ma natomiast przepisu, który pozwoliłby opóźnić rozpoznanie przychodu, gdy wydatki związane z nim zostaną poniesione dopiero w okresach następnych. Oznacza to, że przy zakupie opcji call, spółka zapłaci premię wystawcy opcji, która nie będzie stanowiła kosztu uzyskania przychodu w momencie poniesienia wydatku, lecz dopiero w momencie sprzedaży (realizacji) samego instrumentu.
Andrzej Niewiarowski, biegły rewident, menedżer w warszawskim biurze Rödl & Partner
Instrumenty pochodne są bardzo ważnym narzędziem wspomagającym zarządzanie ryzykiem walutowym w przedsiębiorstwie. Importerzy i eksporterzy są często narażeni na ryzyko utraty wartości swoich aktywów. Wówczas pomocne jest zastosowanie narzędzi, które to ryzyko wyeliminują lub ograniczą. Ważne jest jednak również to, żeby z narzędzi – instrumentów finansowych korzystać świadomie. Znajomość zasad funkcjonowania terminowego rynku walutowego pomaga ograniczyć ryzyko walutowe oraz zastosować w przedsiębiorstwie politykę zarządzania ryzykiem walutowym, która na stałe wprowadzi mechanizmy monitorowania zagrożenia. Z drugiej strony pozwoli służbom finansowym wprowadzić i stosować standardy ujmowania w księgach i wyceny czegoś, co jeszcze dla wielu ma charakter abstrakcyjny.
