Nowe prawo 2019: czy zmiany w MSSF 9 będą mieć wpływ na sprawozdania finansowe

Od niespełna roku obowiązuje nowy standard MSSF 9 „Instrumenty finansowe". Jego zakres obejmuje klasyfikację i wycenę instrumentów finansowych, utratę wartości aktywów finansowych i innych ekspozycji na ryzyko kredytowe, takich jak np. należności leasingowe czy aktywa umowne, a także rachunkowość zabezpieczeń. Prace nad wdrożeniem nowego standardu trwały kilka lat. Banki oraz spółki spoza sektora finansowego poświęciły wiele czasu na wprowadzenie rewolucyjnych zmian w podejściu do instrumentów finansowych. Wydaje się, że o ile osoby, które były bezpośrednio zaangażowane we wdrożenie MSSF 9, przywykły już do obowiązujących od stycznia 2018 r. zasad, o tyle są jeszcze pracownicy, którym trudno rozstać się z dotychczasowymi kategoriami aktywów finansowych – chociażby z aktywami dostępnymi do sprzedaży. O pełnym przejściu na MSSF 9 będzie można powiedzieć dopiero za kilka miesięcy, a być może nawet lat.

Czytaj także: Jak dostosować księgi rachunkowe do MSSF 9

Zarówno w Polsce, jak i w regionie Europy Środkowo-Wschodniej można zaobserwować, że w niektórych spółkach wciąż trwają ostatnie prace wdrożeniowe. Szczególnie widoczne jest to poza sektorem finansowym. Niemniej jednak zakończył się właśnie pierwszy rok obowiązywania nowego standardu. Odbiorcy sprawozdań finansowych będą więc mogli poznać dokładny wpływ MSSF 9 na raportowane dane finansowe. Wprawdzie w raportach rocznych za 2017 rok obowiązkowe było ujawnienie wpływu standardu MSSF 9, jednak w praktyce wiele podmiotów poinformowało odbiorców, że wpływ przejścia jest niematerialny lub nawet wskazywano wprost, że prace nad MSSF 9 nadal trwają. Z drugiej strony, niektóre podmioty, które były zaawansowane w pracach nad standardem zastrzegały, że dane dotyczące wpływu MSSF 9 mogą jeszcze ulec zmianie do momentu publikacji sprawozdania finansowego za 2018 rok, nie tyle z powodu niewystarczającego przygotowania tych podmiotów, ale z uwagi na możliwe zmiany interpretacyjne oraz na kalibrację modeli dotyczących utraty wartości. Ponadto, należy podkreślić, że sprawozdania za 2018 rok będą zawierały pełen zakres ujawnień wymaganych przez zmieniony standard MSSF 7. Z tego powodu dopiero na początku przyszłego roku będzie możliwe przyjrzenie się wdrożeniu MSSF 9 w pełnym zakresie.

Jakie nowości

Będąc skoncentrowanym na zakończeniu prac związanych z wdrażaniem MSSF 9 oraz na przygotowaniu wszystkich nowych ujawnień, z łatwością można pominąć pierwsze zmiany wprowadzone do MSSF 9, które obowiązują już od 1 stycznia 2019 r. Wspomniane zmiany do standardu zostały opublikowane pod tytułem „Prawo wcześniejszej spłaty z negatywnym wynagrodzeniem", co może sugerować, że dotyczą one wyłącznie szczególnych zapisów w umowach kredytowych odnośnie do warunków wcześniejszej spłaty i mają zastosowanie przede wszystkim do podmiotów z sektora finansowego. Tymczasem wprowadzono istotne zmiany w zakresie ujmowania modyfikacji zobowiązań finansowych, które powinny zostać zastosowane retrospektywnie. Oznacza to, że przedsiębiorstwa finansujące się kredytami, których warunki były modyfikowane w trakcie trwania, potencjalnie powinny rozpoznać ich wpływ na moment zastosowania zmian.

Opcja wcześniejszej spłaty czyli...

W umowach kredytowych często można spotkać zapisy regulujące warunki, na jakich kredytobiorca może spłacić swój dług przed terminem zakończenia umowy – wskazane są daty lub przedziały czasowe i skutki finansowe. Z perspektywy kredytodawcy wcześniejsze zakończenie umowy oznacza utratę części przychodu odsetkowego, który może być zastąpiony przez kolejny udzielony kredyt, natomiast wymaga to oceny kolejnego podmiotu i może też wiązać się z niższą marżą.

Przykład

Bank, który udzielił kredytu hipotecznego na 30 lat i poniósł koszty administracyjne związane z jego uruchomieniem. Po trzech miesiącach klient zdecydował się na wcześniejszą spłatę, która wynikała z refinansowania tego kredytu w innym banku. Dlatego też racjonalnym zachowaniem kredytodawcy jest ustalenie określonej opłaty za przedterminowe zakończenie umowy.

Standard MSSF 9 zakłada, że tego typu zapisy umowne wpisują się w tzw. podstawową działalność pożyczkową i nie stanowią przeszkody w ujmowaniu udzielonych kredytów w zamortyzowanym koszcie, pod warunkiem, że opłata za wcześniejszą spłatę jest – jak to określa MSSF 9 – na racjonalnym poziomie. W przeciwnym razie, tj. przy nadmiernej opłacie za przedterminową spłatę, kredyty muszą być wyceniane w wartości godziwej przez wynik finansowy, co nie jest preferowanym modelem wyceny kredytów i pożyczek – ani w bankach, ani w przedsiębiorstwach udzielających pożyczek wewnątrzgrupowych.

MSSF 9 w obowiązującej aktualnie wersji określa warunki, w których opcja wcześniejszej spłaty pozwala na ujęcie aktywów w zamortyzowanym koszcie. W trakcie prac nad wdrożeniem standardu okazało się, że dla niektórych zapisów w umowach kredytowych wymagania MSSF 9 są zbyt restrykcyjne, dlatego Rada Międzynarodowych Standardów Rachunkowości zdecydowała się na wyjście naprzeciw praktyce rynkowej i wprowadzenie stosownych zmian w MSSF 9. Dzięki nim więcej aktywów finansowych może być wycenianych w zamortyzowanym koszcie.

W modelu biznesowym polegającym na utrzymywaniu aktywów w celu gromadzenia przepływów pieniężnych („held to collect") dopuszczalna będzie wycena tych aktywów w zamortyzowanym koszcie, nawet jeśli opłata za wcześniejszą spłatę będzie ujemna. Innymi słowy, jeśli kredytobiorca zdecyduje się na przedterminową spłatę zobowiązania i kwota do zapłacenia kredytodawcy będzie niższa niż suma kapitału pozostającego do spłaty i naliczonych odsetek, wówczas – z matematycznego punktu widzenia – opłata będzie mieć wartość ujemną. Na pierwszy rzut oka, ujemna opłata może wydawać się swoistym prezentem dla kredytobiorcy, dlatego warto posłużyć się przykładem.

Przykład

Spółce produkcyjnej udzielono kredytu inwestycyjnego, w którym nie pobrano prowizji i opłat początkowych, a stałą stopę, uwzględniającą także marżę na ryzyko kredytowe, ustalono na poziomie 10 proc. Jeżeli stopy procentowe wzrosną po dacie udzielenia takiego kredytu, jego wartość godziwa spadnie, ponieważ przyszłe – stałe – przepływy oparte o stałą stopę procentową, po zdyskontowaniu rynkowymi, tj. wyższymi stopami, będą mieć niższą wartość bieżącą. Jeśli kredytobiorca ma możliwość zakończenia przywołanej wyżej umowy, dzięki czemu kredytodawca ma możliwość udzielenia nowego kredytu podobnemu podmiotowi na stałej stopie 12 proc., to wówczas opłacalne jest zamknięcie pierwotnej umowy, nawet jeśli kredytobiorca na podstawie pierwotnych warunków umownych zwraca wartość godziwą kredytu, która w analizowanym przypadku może być niższa od wartości kapitału pozostającego do spłaty.

Należy jednak zwrócić uwagę, że nie każda ujemna opłata za przedterminową spłatę automatycznie pozwala na wycenę kredytu w zamortyzowanym koszcie. MSSF 9 wskazuje nadal, że owa ujemna opłata musi być racjonalna. Wymaga to zatem zastosowania profesjonalnego osądu, a w praktyce – wypracowania przez kredytodawców i pożyczkodawców zasad oceny umów indywidualnych, a także opracowania wystandaryzowanych zapisów umownych, dotyczących opcji wcześniejszej spłaty, które nie prowadzą do wyceny kredytów i pożyczek do wartości godziwej przez wynik finansowy.

Modyfikacje zobowiązań finansowych

Pobocznym skutkiem zmian do MSSF 9 w zakresie opcji wcześniejszej spłaty jest wprowadzenie jednoznacznych zasad ujmowania modyfikacji zobowiązań finansowych, czyli przypadków zmiany warunków umownych zobowiązań finansowych. Dotyczy to m.in. kredytów, zaciągniętych przez przedsiębiorstwa. Przedmiotem wspomnianych zmian mogły być kwoty, daty, sposoby naliczania odsetek, wysokości marż lub stałych stóp procentowych, itp. W przypadku, gdy aneksowanie umów nie skutkowało wyłączeniem danego zobowiązania finansowego z bilansu, poprzednik MSSF 9, czyli Międzynarodowy Standard Rachunkowości 39, w kwestii ujmowania i wyceny zostawiał swego rodzaju niedopowiedzenie. Dawało ono pewną swobodę interpretacyjną, dzięki której w przypadku modyfikacji nieskutkującej wyłączeniem z bilansu, zmienione warunki umowne korygowały efektywną stopę procentową. Skutkiem takiego podejścia było rozłożenie wpływu modyfikacji na cały okres pozostający do daty wygaśnięcia zobowiązania finansowego. MSSF 9 wprowadził jednoznaczne zasady dla modyfikacji aktywów finansowych, które w przypadku braku wyłączenia z bilansu muszą zostać ujęte przez rachunek zysków i strat, a efektywna stopa procentowa pozostaje niezmieniona. Obowiązująca od 1 stycznia 2018 roku wersja MSSF 9 nie zawierała analogicznych zapisów dla zobowiązań finansowych.

Zmiana wprowadzana do MSSF 9, która obowiązuje już od 1 stycznia 2019, wprowadza obowiązek jednorazowego ujmowania wyniku z tytułu modyfikacji w rachunku zysków i strat, dla wszystkich modyfikacji zobowiązań finansowych, które nie skutkują wyłączeniem z bilansu. Tym samym, dotychczasowe podejście polegające na korygowaniu efektywnej stopy procentowej przestaje być akceptowalne. W zapisach zmiany do MSSF 9 przewidziano możliwość jej wcześniejszego zastosowania.

Konieczna analiza

W praktyce, każdy podmiot posiadający długoterminowe zobowiązania finansowe, które były aneksowane w trakcie ich trwania, jest potencjalnie dotknięty omawianą zmianą do MSSF 9, którą należy stosować retrospektywnie. Zarówno z perspektywy przedsiębiorstw, jak i podmiotów sektora finansowego konieczne jest przeanalizowanie wszystkich dotychczasowych aneksów do pierwotnych umów finansowania zewnętrznego. W konsekwencji, należy cofnąć się do pierwotnej efektywnej stopy procentowej i ponowne przeliczyć wartość bilansową według zamortyzowanego kosztu i koszty odsetkowe, a także rozpoznać skumulowane wyniki z tytułu modyfikacji zobowiązań finansowych. Należy przy tym podkreślić, że kluczowe jest poprawne stosowanie wyceny według zamortyzowanego kosztu. Mimo że koncepcja ta nie jest niczym nowym – została wprowadzona już przez MSR 39 – w praktyce ciągle jeszcze obserwuje się stosowanie uproszczeń, które przy stosowaniu MSSF 9 wraz z nowo wprowadzanymi do niego zmianami powinny zostać zastąpione prawidłowo stosowanym modelem wyceny. Wejście w życie nowego standardu było oparte na założeniu, że jego poprzednik został już prawidłowo wdrożony.

Co powinno się znaleźć w raportach za rok 2018

Zmiany do MSSF 9 obowiązują od 1 stycznia 2019 r., niemniej jednak zgodnie z wymogami MSR 8 „Zasady (polityka) rachunkowości, zmiany wartości szacunkowych i korygowanie błędów" jednostki mają obowiązek ujawnienia wpływu nowych standardów sprawozdawczości finansowej. Oznacza to, że opisane wyżej przeliczenie wartości bilansowej zobowiązań finansowych według zamortyzowanego kosztu, jak i skorygowanie wyników lat ubiegłych w zakresie kosztów odsetkowych oraz wyników na modyfikacjach powinno zostać opublikowane w sprawozdaniach finansowych za 2018 rok. ?

Zdaniem autora

Krzysztof Supera, starszy menedżer, zespół ds. MSSF, Deloitte

Zmiany do MSSF 9 obowiązujące od 1 stycznia 2019 r. dotyczą zarówno instytucji finansowych, jak i przedsiębiorstw. W zakresie klasyfikacji i wyceny, czyli uszczegółowienia podejścia do opcji przedpłaty na potrzeby testu przepływów pieniężnych, można spodziewać się, że banki są przygotowane w tym zakresie i nowe zasady nie będą wywierać znaczącego wpływu ani na raportowane dane finansowe, ani na konstrukcję produktów kredytowych. Poza sektorem finansowym potencjalny wpływ może być zaobserwowany w przypadku pożyczek wewnątrzgrupowych.