Kto i kiedy może zablokować rachunek przedsiębiorcy

13 stycznia 2018 r. weszła w życie tzw. ustawa o STIR (DzU z 2017 r., poz. 2491) będąca częścią działań systemowych zmierzających do uszczelnienia systemu podatkowego (STIR oznacza System Teleinformatyczny Izby Rozliczeniowej).

Nowa regulacja wprowadza do ordynacji podatkowej i innych ustaw szereg zmian, mających na celu ograniczenie luki w podatku VAT poprzez przeciwdziałanie wykorzystywaniu sektora finansowego do przestępstw skarbowych.

Ustawodawca postawił sobie za cel wczesne wykrywanie wyłudzeń skarbowych i zablokowanie możliwości transferu poza polski system bankowy środków, które powinny być przeznaczone na zapłatę zaległości podatkowych lub celnych wraz z ewentualnymi odsetkami za zwłokę. W projekcie ustawy zwrócono uwagę na wzrost znaczenia transakcji finansowych dokonywanych drogą elektroniczną, umożliwiających transferowanie znacznych sum w obrębie wielu kont w krótkim czasie. Te możliwości, wynikające z ciągłego rozwoju technologicznego, znalazły się w obrębie zainteresowania grup przestępczych i stały się środkiem, wykorzystywanym do licznych wyłudzeń skarbowych, m.in. poprzez tzw. karuzele VAT-owskie lub zjawisko znikającego podatnika.

Eliminacja tych zjawisk ma być osiągnięta poprzez nawiązanie stałej wymiany informacji pomiędzy administracją skarbową a bankami (i SKOK-ami). Umożliwi to dokonywanie przez szefa Krajowej Administracji Skarbowej analizy ryzyka wykorzystywania banków i SKOK-ów do popełniania przestępstw skarbowych. Dzięki wejściu w życie ustawy szef KAS zyskał uprawnienie do żądania zablokowania rachunku przedsiębiorcy na podstawie podejrzenia, że może wykorzystywać działalność banków (czy SKOK-ów) do wyłudzeń skarbowych lub czynności zmierzających do nich, w szczególności do wyłudzeń VAT przez zorganizowane grupy przestępcze oraz przestępstw z nimi związanych (np. wystawianie pustych faktur).

Zobowiązanie banków

Przepisy nakładają na banki i SKOK-i obowiązek codziennego przekazywania do izby rozliczeniowej informacji o prowadzonych i nowych rachunkach, a także zestawień transakcji dotyczących rachunków należących do podmiotów kwalifikowanych.

Podmioty kwalifikowane to:

- osoby fizyczne będące przedsiębiorcą w rozumieniu art. 4 ust. 1 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej;

- osoby fizyczne prowadzące działalność zarobkową na własny rachunek, które nie są przedsiębiorcą w rozumieniu wymienionej ustawy;

- osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym ustawa przyznaje zdolność prawną.

Definicja podmiotu kwalifikowanego obejmuje zatem także jednostki, które formalnie nie prowadzą działalności gospodarczej, co jest związane z możliwym wykorzystywaniem ich w procederach wyłudzeń skarbowych. Co więcej, przekazywane do administracji skarbowej będą dane dotyczące rachunków przedsiębiorców, niezależnie od tego, czy są oni podatnikami VAT. Ważne jest, że podmiotem kwalifikowanym nie będą osoby fizyczne nieprowadzące działalności gospodarczej lub zarobkowej na własny rachunek.

Obowiązek przekazywania informacji o rachunkach podmiotów kwalifikowanych obejmuje szereg danych, w tym stanowiące tajemnice bankową i zawodową SKOK. Co więcej, banki oraz SKOK-i zobowiązane są do przekazywania wszelkich informacji umożliwiających identyfikację podmiotu kwalifikowanego. Chociaż do przetwarzania omawianych danych stosuje się przepisy ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych, to administracja skarbowa może to zrobić bez wiedzy i zgody osoby, której dotyczą. Oznacza to, że w tym wypadku nie ma zastosowania art. 32 ustawy o ochronie danych osobowych zapewniający każdemu podmiotowi prawo kontroli danych, które jego dotyczą.

Ustawa przewiduje ponadto, że informacje te przechowywane są przez banki i SKOK-i oraz organy administracji skarbowej przez 5 lat, licząc od pierwszego dnia po roku, w którym otrzymały dane, co ma związek z terminem przedawnienia zobowiązania podatkowego.

W celu zapewnienia rzetelności działania banków i SKOK-ów ustawa wprowadza sankcje w postaci kary pieniężnej w wysokości do miliona złotych za przekazywanie danych niezgodnych z posiadanymi informacjami, zestawieniami lub danymi oraz za ich zatajanie, jak również za niedopełnienie obowiązku dokonania blokady rachunku.

Analiza i identyfikacja transakcji

Dane zebrane w ten sposób przez administrację skarbową od banków i SKOK-ów mają umożliwić identyfikację transakcji charakterystycznych dla wyłudzeń skarbowych. W tym celu jednak konieczne było zastosowanie odpowiedniego systemu analizy. Wprowadzone ustawą rozwiązanie przewiduje dokonywanie analizy danych na dwóch poziomach – w izbie rozliczeniowej oraz przez szefa KAS.

Narzędziem wprowadzonym przez ustawę, umożliwiającym prowadzenie stałej i skutecznej analizy na poziomie izby rozliczeniowej jest STIR. System ten ma za zadanie automatyczne, codzienne ustalanie wskaźnika ryzyka wykorzystywania banków i SKOK-ów do popełniania wyłudzeń skarbowych. W celu ustalenia wskaźnika izba rozliczeniowa może przetwarzać w swoim systemie nie tylko przekazane przez banki i SKOK-i informacje o rachunkach podmiotów kwalifikowanych, a także dane z dziennych zestawień transakcji dotyczących tych rachunków.

Dla kompleksowej analizy izba może przetwarzać także dane zgromadzone w Centralnym Rejestrze Podmiotów - Krajowej Ewidencji Podatników, obejmujące informacje z Krajowego Rejestru Sądowego, a także dane osób fizycznych wpisanych do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej oraz dostępne publicznie w wykazach podmiotów, o których mowa w art. 96b ustawy o podatku od towarów i usług, w tym dane o podmiotach, którym naczelnik urzędu skarbowego odmówił rejestracji, podatnikach VAT wykreślonych z rejestru z urzędu oraz przywróconych jako podatnicy VAT. Wskaźnik ryzyka ma być ustalany na podstawie opracowanych przez izbę rozliczeniową algorytmów uwzględniających, m.in., kryteria ekonomiczne, geograficzne, przedmiotowe, behawioralne, a także powiązań w odniesieniu do podmiotów kwalifikowanych, ich rachunków i dokonywanych z ich udziałem transakcji.

Ustalony w ten sposób wskaźnik ryzyka przekazywany ma być nie rzadziej niż raz dziennie do szefa KAS, który uwzględniając posiadane dane dokona analizy ryzyka wykorzystywania działalności banków i SKOK- ów do celów mających związek z wyłudzeniami skarbowymi. W celu weryfikacji lub uzupełnienia posiadanych informacji, szef KAS może żądać przekazania przez bank czy SKOK dodatkowych danych,

Zabezpieczenie zobowiązania

Jeśli na podstawie posiadanych informacji dotyczących m.in. wprowadzonych na wskazanych rachunkach blokadach środków oraz zajęciach wierzytelności szef KAS poweźmie podejrzenie, że podmiot kwalifikowany może wykorzystywać działalność banków (SKOK-ów) do celów mających związek z wyłudzeniami skarbowymi lub do czynności zmierzających do nich, to może wydać postanowienie o blokadzie rachunku podmiotu kwalifikowanego. Celem zablokowania rachunku jest zabezpieczenie powstałego lub mającego powstać zobowiązania podatkowego lub z tytułu odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej albo należności celnej. Środki z zablokowanego rachunku mogą być zwolnione przez szefa KAS w przypadku złożenia przez podmiot kwalifikowany deklaracji lub jej korekty albo zgłoszenia celnego, a także wydania ostatecznej decyzji ustalającej lub określającej wysokość zobowiązania podatkowego czy należności celnej, potwierdzającej istnienie zaległości bądź nadania takiej decyzji nieostatecznej rygoru natychmiastowej wykonalności.

Przez samą blokadę rachunku podmiotu kwalifikowanego należy rozumieć czasowe uniemożliwienie korzystania ze środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku. Co ważne, blokada obejmuje wszystkie środki zgromadzone na rachunku, a nie tylko będące przedmiotem ewentualnej podejrzanej transakcji. Zaznaczyć należy przy tym, że blokada obejmuje jedynie transakcje wychodzące, nie wstrzymuje jednocześnie wpływu na rachunek środków z zewnątrz. Możliwe jest ponadto zablokowanie rachunku, której analizowany podmiot jest jedynie współposiadaczem, a także jego innych rachunków.

Postanowienie o blokadzie rachunku może być wydane przez szefa KAS jedynie, jeśli środek ten jest konieczny. Blokada może być wprowadzona na okres nie dłuższy niż 72 godziny. Zaznaczyć przy tym należy, że do liczenia okresu blokady rachunku nie wlicza się sobót oraz dni ustawowo wolnych od pracy. Okres ten przeznaczony jest na bliższe zbadanie sprawy oraz potwierdzenie lub zanegowanie prawdopodobieństwa wykorzystania rachunku do działań związanych z wyłudzeniami skarbowymi.

W razie wystąpienia uzasadnionej obawy, że podmiot nie wykona istniejącego lub mającego powstać zobowiązania podatkowego (albo z tytułu odpowiedzialności podatkowej osób trzecich) przekraczającego równowartość 10 tys. euro, szef KAS ma możliwość przedłużenia terminu blokady rachunku na czas oznaczony, nie dłuższy niż 3 miesiące.

—Dorota Tarnowska

—Katarzyna Koprowska

Zdaniem autorek

Dorota Tarnowska, radca prawny, doradca podatkowy, młodszy partner w Mariański Group Kancelarii Prawno-Podatkowej

Katarzyna Koprowska prawnik w Departamencie Doradztwa Podatkowego i Prawnego w Mariański Group Kancelarii Prawno-Podatkowej

Blokada rachunku jest bez wątpienia środkiem bardzo uciążliwym nie tylko dla samego przedsiębiorcy, ale również dla jego pracowników i kontrahentów, zwłaszcza że środki pieniężne znajdujące się na zablokowanym rachunku nie mogą być przedmiotem zabezpieczenia rzeczowego oraz są, co do zasady, wolne od zajęcia na podstawie sądowego lub administracyjnego tytułu wykonawczego. Tymczasem przesłanki zablokowania i przedłużenia blokady rachunku mają charakter jedynie ocenny, a o ich zaistnieniu decyduje szef KAS. Należy liczyć, że system będzie prawidłowo wyskalowany, a parametry i kryteria oceny pozwolą blokować rachunki właściwych podmiotów. Istnieje jednak potencjalne ryzyko zastosowania dotkliwych środków wobec niewinnych podmiotów.

Nowowprowadzone przepisy Ordynacji podatkowej zapewniają szybkie procedowanie w przypadku zaskarżenia postanowienia o zastosowaniu lub przedłużeniu blokady i złożenia wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy albo skargi do sądu administracyjnego w tej sprawie. Rozwiązanie to ma ograniczyć uciążliwość zastosowanej blokady wobec uczciwego przedsiębiorcy. Jednak, co ważne, nawet wniesienie środków odwoławczych nie wstrzymuje wykonania postanowienia o blokadzie rachunku.