Zeznania świadka
Stawiennictwo świadka na wezwanie sądu może uniemożliwić nie tylko choroba lub kalectwo, lecz także inna przeszkoda, której nie da się pokonać, np. pozbawienie wolności. Dlatego, na wzór procedury karnej, ustawodawca poszerzył przesłanki umożliwiające przesłuchanie w miejscu pobytu świadka. Przy okazji niejako też unowocześniono terminologię, zastępując wychodzące z użycia pojęcie „kalectwa" pojęciem „niepełnosprawności".
„Art. 263. Świadka, który nie może się stawić na wezwanie z powodu choroby, niepełnosprawności lub innej nie dającej się pokonać przeszkody, przesłuchuje się w miejscu jego pobytu".
Istotne novum w postępowaniu dowodowym to wprowadzona możliwość złożenia zeznań na piśmie. Taka możliwość przewidziana dotychczas tylko w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń została rozszerzona na całe postępowanie cywilne.
Nowy przepis art. 2711 k.p.c. wskazuje, że „świadek składa zeznanie na piśmie, jeżeli sąd tak postanowi. W takim przypadku świadek składa przyrzeczenie przez podpisanie tekstu przyrzeczenia. Świadek jest obowiązany złożyć tekst zeznania w sądzie w terminie wyznaczonym przez sąd (...)".
Rozwiązanie to może budzić kontrowersje i obawy związane z możliwością wpływu przez osoby zainteresowane na treść spisywanych przez świadka zeznań. Istotnym ograniczeniem tego rodzaju pisemnych zeznań jest oczywiście także niemożliwość weryfikacji tych wszystkich elementów przesłuchania świadka, które są istotne z punktu widzenia dochodzenia do prawdy jak np. możliwość zadawania pytań doprecyzowujących, obserwacja zachowania świadka, jego mowy ciała etc.
Na ile i jak ta nowa instytucja zeznań świadka na piśmie zafunkcjonuje w praktyce przekonamy się wkrótce.
Dodatkowo na wzór instytucji funkcjonującej od dawna w postępowaniu karnym przyznano sądowi cywilnemu dodatkowe narzędzie pozwalające na ustalenie czy świadek jest dotknięty jakąkolwiek ułomnością. Tym narzędziem jest zapewnienie udziału biegłego lekarza (psychologa czy neurologa) albo psychologa w przesłuchaniu danej osoby.
Odpowiednią regulację zawiera nowy art. 2721 k.p.c. przewidujący, iż:
„Jeżeli sąd poweźmie wątpliwość co do zdolności spostrzegania lub komunikowania spostrzeżeń przez świadka, może zarządzić przesłuchanie go z udziałem biegłego lekarza lub psychologa, a świadek ten nie może się temu sprzeciwić".
Udział biegłych
Dotychczasowa praktyka sądowa opiera się na całkowitej separacji świadka i biegłego jako dwóch źródeł dowodowych: od biegłego nie odbiera się zeznań, świadek nie składa opinii.
Praktyka sądowa wskazuje jednak, że w niektórych sytuacjach uchylenie tej niepołączalności jest celowe. Niejednokrotnie strony jeszcze przed procesem zlecają specjalistom z danej dziedziny wiedzy sporządzenie fachowych analiz, najpierw okazując im przedmiot sporu. Jest oczywiste, że wartość tak powstałych opracowań trudno przecenić, bo niejednokrotnie pochodzą od najlepszych specjalistów w danej dziedzinie wiedzy. Tymczasem przed sądem osoba taka może zostać przesłuchana co najwyżej jako świadek, natomiast nie wolno jej wysnuć wniosków z opisanego stanu faktycznego przy zastosowaniu własnej wiedzy fachowej.
W tym celu sąd „musi" powołać biegłego, co oczywiście wydłuża postępowanie i dubluje koszty takiej analizy. Jak pokazuje praktyka opinia zlecona przez sąd z reguły bywa sporządzona przez słabszego fachowca niż przesłuchany przez sąd „świadek", któremu zlecono przygotowanie opinii prywatnej.
Rozwiązaniem tej niekorzystnej sytuacji jest uchylenie zakazu łączenia ról świadka i biegłego. Ustawodawca jednak nie zdecydował się na szersze zastosowanie takiej możliwości i – jak czytamy w uzasadnieniu zmian „(...) do czasu ukształtowania się w orzecznictwie kryteriów dopuszczalności i oceny takiego dowodu należy ograniczyć jego stosowanie do postępowania uproszczonego, a tym samym – do spraw o niższej wartości przedmiotu sporu, w których skutki ewentualnych błędów przy stosowaniu nowej instytucji nie będą zbyt dotkliwe (...)".
Tym samym odpowiednią regulację wprowadzono jedynie w odniesieniu do postępowania uproszczonego w art. 5057 § 3.
„Art. 5057 § 1. Ilekroć ustalenie zasadności lub wysokości świadczenia winno nastąpić przy zastosowaniu wiadomości specjalnych, od uznania sądu zależy powzięcie samodzielnej oceny opartej na całokształcie okoliczności sprawy albo zasięgnięcie opinii biegłego.
§ 2. Opinii biegłego nie zasięga się, jeżeli jej przewidywany koszt miałby przekroczyć wartość przedmiotu sporu, chyba że uzasadniają to wyjątkowe okoliczności.
§ 3. Złożenie zeznań przez świadka nie stoi na przeszkodzie zasięgnięciu jego opinii jako biegłego, także co do faktów, o których zeznał (świadek-ekspert), nawet jeżeli uprzednio sporządził opinię na zlecenie podmiotu innego niż sąd".
Zdaniem autorki
Dr Ewelina Stobiecka, radca prawny, partner zarządzający w Kancelarii Taylor Wessing w Warszawie, koordynator Międzynarodowego Centrum Mediacji, autor bloga www.polubownie.eu i www.out-of-court.eu.
W obrocie szeroko korzysta się z opinii biegłych sporządzanych czy to na zlecenie całkowicie prywatne czy też na zlecenie podmiotu prowadzącego postępowanie przewidziane odrębną ustawą (np. postępowania likwidacyjne w sprawach ubezpieczeniowych, postępowania reklamacyjne) bądź też na zlecenie organu pozasądowego prowadzącego postępowanie inne niż sądowe (karne postępowanie przygotowawcze, wszelkiego rodzaju postępowania administracyjne) bądź na zlecenie sądu w innej sprawie, czy to cywilnej, czy karnej.
Mimo to dotychczasowe przepisy regulujące dowód z opinii biegłego nie rozstrzygają wprost, czy w sądowym postępowaniu cywilnym dopuszczalne jest przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego sporządzonej nie na zlecenie sądu prowadzącego sprawę (pozasądowej), a jeżeli tak, to jaki charakter ma taki dowód. Tymczasem praktyczne korzyści, w tym właśnie sprawność i szybkość postępowania płynące z wykorzystania tego rodzaju dowodów w postępowaniu cywilnym są oczywiste.
Dlatego też zgodnie z nowym art. 2781 k.p.c. „Sąd może dopuścić dowód z opinii sporządzonej na zlecenie organu władzy publicznej w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę".
W zakresie udziału biegłego w sprawie ustawodawca wprowadził jeszcze szereg innych usprawnień mających na celu wyjście naprzeciw potrzebom praktyki i postulatom sprawnego procesu.
Zmiany dotyczą m.in. uściślenia trybu wyłączenia biegłego ze sprawy, kwestie dotyczące odebrania przyrzeczenia od biegłego na rzetelność jego opinii, udostępniania biegłemu materiałów do opinii, tryb uzupełnienia i wyjaśnienia opinii oraz dopuszczenia dodatkowej opinii jak i kwestie ustalania wynagrodzenia biegłego.
Wydaje się, że nowe przepisy w zakresie postępowania dowodowego wyszły naprzeciw potrzebom nie tylko praktyki sądowej ale i potrzebie „odkurzenia" i unowocześnienia regulacji funkcjonującej od ponad 50 lat.
