Jak upadek wojska doprowadził pod koniec XVIII wieku do upadku Polski

„Od czasów Jana III oto jest pierwsza wstępna bitwa, którą wygrali Polacy bez niczyjej pomocy" – pisał król Stanisław August Poniatowski w liście do swojego bratanka. Miał rację. Maleńkie zwycięstwo, które 18 czerwca 1792 roku książę Józef Poniatowski odniósł nad wojskami rosyjskimi, było pierwszą od prawie 100 lat wiktorią polskiego wojska odniesioną na polu walki, w bitwie. Poniatowski stracił tysiąc ludzi i trzy działa, zadając wrogom dwukrotnie większe straty. Pod względem militarnym potyczka nie przyniosła żadnych skutków: nie zahamowała rosyjskiej ekspansji ani nie odwróciła losów wojny i w końcu też nie zapobiegła drugiemu rozbiorowi. Miała jednak wartość moralną: pokazała, że można zwyciężać w starciu z armią Imperium Rosyjskiego. Skłoniła również króla, aby ustanowić Order Virtuti Militari, który funkcjonuje do dziś i jest jednym z najwyższych i najbardziej prestiżowych odznaczeń przyznawanych żołnierzom. Niestety, nie poszła za nim odbudowa polskiego wojska, co wkrótce doprowadziło do upadku państwa.

Wiek chaosu

Stanisław August Poniatowski, podkreślając wagę zwycięstwa pod Zieleńcami, niewiele przesadził. Wyjąwszy drobne i nieznaczne potyczki w czasie konfederacji barskiej, zieleniecka wiktoria faktycznie była pierwszym tryumfem od czasów Jana Sobieskiego. Gdy w 1683 roku polski monarcha rozbił armię Kara Mustafy pod Wiedniem, turecka ekspansja się załamała i widmo islamu przestało krążyć nad Europą, w wielu miasteczkach pozostały tureckie garnizony, które trzeba było wypędzić, aby potęga sułtana nie mogła się szybko odrodzić. Sobieski – w ostatnim okresie swojego panowania – rozpoczął więc wyprawy do Wołoszczyzny i Besarabii. Liczył, że wygna tureckie wojska, a na mołdawskim tronie osadzi swojego syna. W ten sposób z jednej strony zapewni potężnej Rzeczypospolitej lennika, a z drugiej ciągłość dynastii. Plany spaliły na panewce. Szlachta nie garnęła się do „awantur mołdawskich", a hospodarowie oglądali się też na innych sojuszników. 13 września 1691 roku pod Pererytą Jan III Sobieski odniósł ostatnie w swoim życiu zwycięstwo nad oddziałami turecko-tatarskimi, które jednak nie zapewniło mu tronu dla ukochanego syna.

W lipcu 1709 r. Karol XII poniósł druzgocącą klęskę w bitwie pod Połtawą

Wikimedia Commons

Czy było to ostatnie zwycięstwo wojsk upadającej Rzeczypospolitej? Siedem lat później hetman Feliks Potocki pod Podhajcami (terytorium dzisiejszej Ukrainy) zmusił do odwrotu wojska tatarskie, jednak trudno to uznać za zwycięstwo, gdyż zdemoralizowana polska armia nie ruszyła w pogoń za czambułami, aby odbić jasyr. Trzy i pół miesiąca później w Karłowicach na Bałkanach podpisano pokój, który zakończył turecką ekspansję w Europie oraz zobowiązywał Turcję do oddania Węgier i Podola. W ten sposób zniknęło niebezpieczeństwo ze strony południowego sąsiada – wówczas najbardziej groźnego. Szwecja, Rosja i księstwa niemieckie w tamtym czasie chwilowo Polsce nie zagrażały, a habsburska Austria i burbońska Francja były raczej sojusznikami niż przeciwnikami. Wydawało się więc, że w tej sytuacji geopolitycznej polska armia – wciąż jeszcze uznawana za najlepszą w Europie – nie będzie miała zajęcia. Rzeczywistość okazała się bardziej zaskakująca.

Sas na tronie

Jan III Sobieski zmarł w Wilanowie 17 czerwca 1696 roku. Jego marzeniem było, aby koronę przejął po nim syn Jakub – niedoszły władca Mołdawii. Jednak królewicz w niczym nie przypominał ojca; pozbawiony energii i talentów dowódczych nie podjął skutecznej walki o elekcję. Wystawił wprawdzie swoją kandydaturę, którą najpierw wsparli Szwedzi i dwór wiedeński, ale nie uzyskał wystarczającej liczby głosów. Opowiedział się po stronie francuskiego kandydata – Franciszka Ludwika Burbona, jednak znowu postawił na złego konia. Jego główny rywal – saski książę August z dynastii Wettynów – zjednał sobie cara Piotra Wielkiego i zdobył pożyczki z dwóch najbardziej wpływowych wówczas domów bankowych, aby kupować za nie głosy elektorów. Uzyskał mniej głosów niż Francuz, ruszył więc zbrojnie ze swoimi ludźmi na Kraków, zjednując sobie po drodze (często za pieniądze) rzesze szlachty. Sasa na króla Polski koronował biskup kujawski Stanisław Dąmbski (prymas Augustyn Radziejowski był stronnikiem Burbona). Aby mogło się to dokonać, stronnicy Sasa musieli się włamać do skarbca wawelskiego i ukraść insygnia koronacyjne. W dodatku rosyjski car wysłał na granicę Rzeczypospolitej korpus wojskowy, zobowiązując go, aby siłą zapobiegł wstąpieniu na tron Burbona. Francuski książę – niemający sił, aby zbrojnie zająć Kraków – wycofał się z wyścigu o polską koronę. W takich okolicznościach August został królem Polski i Litwy.

Armia w zapaści

Jak miały pokazać następne lata, dla nowego władcy zupełnie się nie liczył los Rzeczypospolitej. Potężne państwo interesowało go tylko w jednym kontekście: planował wyodrębnić jego część jako swoje księstwo dziedziczne, które mógłby przekazać potomkowi. Rzecz w tym, że polska szlachta – wrażliwa na punkcie „złotej wolności" – przeciwstawiała się próbom wzmacniania władzy królewskiej, które utożsamiała z budowaniem absolutum dominum. August wiedział, że stanowcze próby wzmacniania swojej pozycji mogą prowadzić do konfliktu ze szlachtą, a nawet do rokoszu i wojny domowej. Doszedł więc do wniosku, że jedynym gwarantem jego siły w razie wojny domowej będzie... własne wojsko, sprowadzone z Saksonii. Jego siła byłaby tym większa, im słabsza byłaby polska armia. Dlatego król August rozpoczął sukcesywne osłabianie wojska.

Kazimierz Jarochowski – XIX-wieczny polski historyk – w znakomitym opracowaniu „Dzieje panowania Augusta II, od śmierci Jana III do chwili wstąpienia Karola XII na ziemię polską" podaje, że saski władca de facto zlikwidował polską armię. Przestał ogłaszać zaciągi, podatki na wojsko, w królewskim skarbcu nie znalazł pieniędzy na broń, amunicję i żołd. W rezultacie już w 1699 roku potężna niegdyś armia Rzeczypospolitej przestała cokolwiek znaczyć. W pułkach służyli kilkudziesięcioletni weterani wojen kozackich i tatarskich, brakowało koni, broni, amunicji, artylerii. Według obliczeń Jarochowskiego na jeden pułk kawalerzystów przypadał zaledwie... jeden koń. Jedyną faktycznie liczącą się siłę zbrojną stanowiła więc ośmiotysięczna armia saska. August nie przewidział, że jej współpraca z polskim wojskiem nie będzie się układać. Już podczas wyprawy do Mołdawii okazało się, że Polacy nie chcą wspólnie służyć i bić się z Sasami. W przyszłości mogło to doprowadzić do konfrontacji zbrojnej obu wojsk. Był to dodatkowy powód, aby armię Rzeczypospolitej osłabiać.

Po bitwie pod Zieleńcami (18 czerwca 1792 r.) Kościuszko wraz z ks. Józefem odebrali defiladę wojsk polskich z jeńcami po pobiciu wojsk rosyjskich. Obraz Wojciecha Kossaka z 1898 r.

Alamy Stock Photo/BEW

Pechowy sojusz

August II nie porzucił marzeń o dziedzicznym księstwie i władzy absolutnej. W 1699 roku, tuż po zawarciu z Turcją pokoju w Karłowicach, przyjął kapitulację szlachty inflanckiej. Z jej warunków wynikało, że południowa część Inflant – Kurlandia – wraca do Rzeczypospolitej i stanowić będzie księstwo dziedziczne Augusta. Monarcha wpadł na chytry pomysł: przyłączy do Polski resztę Inflant, powiększy swoje dziedziczne terytorium i w ten sposób zdobędzie przychylność polskiej szlachty, co umożliwi mu wzmocnienie swojej władzy i zaprowadzenie systemu absolutystycznego. Pomysł istotnie był dobry – polska szlachta marzyła o odzyskaniu Inflant i powrocie ziem zdobytych przez Stefana Batorego i Zygmunta III Wazę. Realizacja planu okazała się jednak niewypałem.

Jeszcze w 1700 roku August II doprowadził do sasko-rosyjskiego przymierza wojskowego, którego celem miało być odzyskanie Inflant z rąk Szwedów. W efekcie wojska saskie ruszyły na Rygę, a wojska rosyjskie na Narwę. Dla marginalizowanej i niszczonej polskiej armii nie było miejsca na froncie. W obu przypadkach atakujący ponieśli druzgocącą klęskę. Sasi i Rosjanie nie tylko odstąpili od oblężenia, ale musieli uciekać. Ich tropem podążył szwedzki król Karol XII. Tak rozpoczęła się wojna północna, która przeorała terytorium Rzeczypospolitej, ujawniając panujący w niej chaos i brak zdolności bojowych armii.

Od Sasa do Lasa

Ścigając Polaków i Rosjan, Karol XII wkroczył na Litwę. Tutaj trwała wojna domowa między rodem Sapiehów a mniejszymi rodami szlacheckimi. 18 listopada 1700 roku pod miejscowością Olkienniki w pobliżu Wilna pospolite ruszenie rozbiło czterotysięczne wojska sapieżyńskie. W walce zginęło po obu stronach kilka tysięcy bitnych żołnierzy, co stanowiło widoczną stratę dla rujnowanego potencjału militarnego Rzeczypospolitej. Skutkiem bitwy była seria zajazdów na majątki Sapiehów. Główny magnacki ród, zagrożony upadkiem, zwrócił się więc w stronę szwedzkiego monarchy. Karol XII zgodził się roztoczyć nad Sapiehami opiekę i pomóc im w konflikcie ze zbuntowaną szlachtą, jednak postawił jeden warunek: poparcie dla detronizacji Augusta II.