Jest przystojna, ubrana w obowiązujący mundur...

Józef Piłsudski napisał, że to kobiety są najzagorzalszymi jego zwolennikami. Już przed 1914 kobiety zasilały Związki i Drużyny Strzeleckie, przygotowując się do służby sanitarnej i kurierskiej, a także prac wywiadowczych.

Aktualizacja: 30.12.2009 03:25 Publikacja: 30.12.2009 03:22

Wanda Gertz w mundurze legionisty (jako Kazimierz Żuchowicz)

Wanda Gertz w mundurze legionisty (jako Kazimierz Żuchowicz)

Foto: archiwum akt nowych

Gdy 2 sierpnia 1914 roku ogłoszono mobilizację strzelecką, Oddział Żeński Strzelca w Krakowie zgromadził 30 kobiet. Zaraz potem zgłosiły się kolejne 102 niewiasty, od uczennic po dojrzałe żony i matki. Pierwsze wiadomości zza kordonu przyniosła Zofia Zawiszanka, w jej też dworze zatrzymał się pierwszy patrol kawalerii legionowej. Zaraz też zaczęto organizować sekcje: sanitarną, kwaterunkową, zbiórek i zgłoszeń, w których niewiasty najliczniej służyły.

W lutym 1915 roku rozpoczęła działalność Liga Kobiet Galicji i Śląska, która w 1916 roku liczyła 109 kół i 12 560 członkiń. W samym Tarnowie grupowała ich aż 900. Działała też Liga Kobiet Pogotowia Wojennego. Trudno było znaleźć miasteczko w Galicji, w którym kobiety nie podjęłyby zbiórki środków, nie prowadziły przytułku dla legionistów bądź sierot po poległych, nie szyły odzieży czy nie dyżurowały z ciepłą herbatą na dworcach kolejowych. Pamiętały o każdych świętach, zbierając paczki (mówiono wtedy o „wełnie dla legionistów”) dla żołnierzy.

Dziewczęta dostawały się różnymi sposobami na pierwszą linię. Przebierały się w męskie ciuchy, obcinały włosy, oszukiwały komisje lekarskie. Był ich cały legion: Kazimiera Niklewska, Maria Wołoszynowska, Ludwika Daszkiewicz, Maria Błaszczykówna, Maria Szyszłowska, Maria Dominowa, Alina Pytlowska, Wanda Wisłocka i wiele innych. Niektóre przypłaciły to życiem, jak Maria Błaszczykówna. Służyła jako sanitariuszka i zginęła w listopadzie 1915 roku.

„Dziennik Narodowy” w Piotrkowie z 8 czerwca 1915 donosił: „27 maja przywieziono do jednego z krakowskich szpitali młodziutkiego legionistę, który w bitwie odniósł postrzał w policzek. Okazało się, że owym młodocianym legionistą jest pewna 16-letnia Polka z Tarnopola, seminarzystka, która przez sześć miesięcy walczyła w linii jako prosty szeregowiec pod pseudonimem Władysława Wiśniewskiego. Pierwotnie była ona sanitariuszką przy Legionach w Sławkowie, następnie zgłosiła się do szeregów jako zwyczajny żołnierz. W kompanii nikt nie wiedział, że Władysław Wiśniewski to 16-letnia dziewczyna. Sześciomiesięczne trudy wojenne w okopach strzeleckich, wreszcie rana postrzałowa w policzek wyczerpały i osłabiły zdrowie tej dzielnej dziewczyny. Skromna ta dziewczyna nie chce wyjawić swego nazwiska ani też nie życzy sobie, aby jej odwagę reklamowano”.

Czy takie oto podanie, odnalezione w aktach Naczelnego Komitetu Narodowego, nie oddaje prawdy o galicyjskiej wsi lepiej od opasłych rozpraw?: „Miechocin obok Tarnobrzega, dnia 10 kwietnia 1916 r. Do Wysokiego Departamentu Naczelnego Komitetu Narodowego w Piotrkowie. Ja, podpisana, jestem wiejską dziewczyną 19-letnią, zdrową na ciele i umyśle, zamieszkałą we wsi Miechocin, powiatu tarnobrzeskiego w Galicji, z zapartym oddechem śledzę wszystkie objawy obecnej wojny w przekonaniu, że wojna ta musi przynieść rozstrzygnięcie losu Polski, mojej ojczyzny, którą z całej siły mojej duszy i całym moim jestestwem ukochałam. Los Polski tak mi leży na sercu, że postanowiłam niezachwianie brać żywy udział w tej wojnie i przyczynić się moją nieznaczną osobą do wywalczenia wolności dla mojego narodu. Idąc za przykładem innych rówieśniczek, o których wyczytałam w gazetach, że dały się zaciągnąć do szeregów walecznych Polskich Legionów, proponuję niniejszym, za zezwoleniem moich rodziców, przystąpienie moje do szeregów polskich. Razem z tymi bohaterami chcę walczyć, zwyciężać lub zginąć za wolność ojczyzny. Czuję w sobie silne postanowienie, natchnienie niezwykłe, chęć niezłomną i pożądany hart duszy. Przewiduję wszystkie trudy związane z życiem obozowym, a jednak błagam i upraszam najpokorniej o łaskawe udzielenie mi potrzebnych wskazówek, jak i co mam począć, abym mogła jak najszybciej wstąpić do Legionów. Załączając tu markę pocztową, oczekuję łaskawej odpowiedzi i kreślę się z wyrazami głębokiego szacunku. Zofia Nowak, córka Michała i Marii Nowaków w Miechocinie, powiat Tarnobrzeg”.

[i][Archiwum Państwowe w Krakowie, Akta NKN 318, Centralne Biuro Werbunkowe. Zgłoszenia ochotników z Galicji i okupacji niemieckiej, cyt. W: Janusz i Marek Cisek, „Do Niepodległości”, Świat Książki 2008][/i]

Wanda Gertz od lutego 1916 r. służyła (jako Kazimierz Żuchowicz) w 5 baterii 1. pułku artylerii Legionów, a następnie w 2. baterii haubic. Z końcem tego roku skierowano ją do służby w Polskiej Organizacji Wojskowej (razem z 859 innymi kobietami). W 1920 r. korespondent „The Times” donosił, że w czasie gdy pociągi ewakuacyjne oblepione były uciekinierami, ona wraz z 250 ochotniczkami leżała w okopach kilka kilometrów od Wilna. „Jest przystojna i bardzo ładnie się porusza. Ubrana była w obowiązujący mundur Batalionu Kobiecego, czyli bluzę koloru khaki, niebieską spódnicę, ciasno przylegającą czapkę i buty z cholewami. Niektóre z jej podwładnych były bose”.

Wanda Gertz była w podziemiu od początku niemieckiej okupacji. W kwietniu 1942 roku polecono jej zorganizowanie oddziału sabotażowo-dywersyjnego złożonego z samych kobiet, z którymi wykonywała najtrudniejsze zadania. Służyła i w powstaniu 1944 roku (od 1 października z Krzyżem Virtuti Militari). Potem obóz jeniecki i emigracja. Dla piłsudczyków w spódnicy czy w mundurze powrót do starego kraju był niemożliwy. Zmarła w Londynie w 1958 roku. Nie doczekała się uhonorowania nad Wisłą służby całego jej pokolenia...

[i]Janusz Cisek [link=http://www.januszcisek.pl]www.januszcisek.pl[/link] [mail=jcisek@muzeumwp.pl]jcisek@muzeumwp.pl[/mail] - dyrektor Muzeum Wojska Polskiego. W latach 90. dyrektor Instytutu Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku. Autor m.in. „Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego” (wspólnie z Wacławem Jędrzejewiczem) oraz albumu „Józef Piłsudski”. Profesor w Instytucie Europeistyki UJ[/i]

Historia
Pomogliśmy im odejść z honorem. Powstanie w getcie warszawskim
Materiał Promocyjny
Wykup samochodu z leasingu – co warto wiedzieć?
Historia
Jan Karski: nietypowy polski bohater
Historia
Yasukuni: świątynia sprawców i ofiar
Historia
„Paszporty życia”. Dyplomatyczna szansa na przetrwanie Holokaustu
Materiał Promocyjny
Jak kupić oszczędnościowe obligacje skarbowe? Sposobów jest kilka
Historia
Naruszony spokój faraonów. Jak plądrowano grobowce w Egipcie