Niemcy bronią się na Dnieprze

W wielkim starciu pod Kurskiem Niemcy ponieśli ciężkie straty, lecz nie zostali rozbici. Oddziały grup armii „Środek” i „Południe” cofały się w sposób uporządkowany. Brytyjski strateg gen. Fuller pisał: „Wydaje się, że przez cały ten okres – od 5 sierpnia do 22 września – nie prowadzono walk o poważnym charakterze. Niemiecki odwrót był metodyczny, dzienny etap wynosił przeciętnie od półtorej do trzech i pół mili (Ň 2,4 – 5, 6 km – red.) w zależności od terenu. Cofający się Niemcy nie byli niepokojeni, chyba że przez partyzantów, i w konsekwencji mieli dość czasu, aby zostawiać za sobą „spaloną ziemię”.

Jest to tym bardziej zadziwiające, że odczuwali oni brak wojsk szybkich, spowodowany nie tylko stratami poniesionymi pod Kurskiem, lecz także wydarzeniami na Sycylii i zagrażającą im inwazją na Włochy i na południową Francję. Że pościg Rosjan nie był szybszy, wynikało prawdopodobnie z trudności w zaopatrzeniu”. Na początku września Niemcy zatrzymali się na Dnieprze i utworzyli ufortyfikowaną linię obrony od Zaporoża aż do Morza Azowskiego. Także niemiecka 17. Armia została zmuszona do opuszczenia Kubania i wycofania się na Krym.

Tymczasem sowiecka Kwatera Główna – STAWKA, szła za ciosem i szykowała się do sforsowania Dniepru. Gen. Siergiej Sztemienko, wówczas szef Zarządu Operacyjnego Sztabu Generalnego

Armii Czerwonej, pisał: „Natarcie wojsk radzieckich w stronę Dniepru i skok ich za Dniepr na głównym kierunku – kijowskim – planowano rozpocząć we wrześniu. Uzgodniony ze Sztabem Generalnym zamiar Frontu Woroneskiego, pod którym podpisał się marszałek Żukow, był gotowy na 8 września i został przedstawiony Naczelnemu Dowódcy (Stalinowi – red.) w postaci graficznego planu sporządzonego na mapie. Front zamierzał nacierać najkrótszą drogą i stosownie do możliwości, w linii prostej. Ażeby rozciągnąć wojska nieprzyjaciela i rozproszyć jego wagę, armie nasze wychodziły nad rzekę jednocześnie i w całej szerokości pasa natarcia. 58. Armia miała uchwycić przeprawy na przedmieściu Kijowa – Darnicy. Aby nie spóźniła się z wykonaniem tego zadania, trzy jej dywizje przygotowywano do przerzutu transportem samochodowym”.

Działania Armii Czerwonej miało ułatwić „podpalenie” niemieckiego zaplecza na styku Grupy Armii „Północ” i „Środek” przez oddziały partyzanckie. Dla ich wzmocnienia sowieckie lotnictwo przeprowadziło dużą operację zaopatrzeniową – przez kilkanaście dni szybowce lądowały na ukrytych w lasach polowych lądowiskach, przerzucając za front ok. 50 t zaopatrzenia oraz wielu specjalistów. Dzięki temu dywersja na tyłach wroga znacznie się wzmogła. Niemcy musieli oddelegować spore siły wojskowo-policyjne do zabezpieczenia szlaków komunikacyjnych, punktów zaopatrzenia i dowodzenia.

21 września 1943 roku dywizje pancerne sowieckiego Frontu Centralnego rozpoczęły forsowanie Dniepru u ujścia Prypeci. W krótkim czasie przełamały niemiecką obronę na prawym brzegu rzeki i utworzyły przyczółek w rejonie Czarnobyla. Trzy dni później trzy sowieckie armie z Frontu Zachodniego: 5., 31. i 68., na północ od Smoleńska zagroziły okrążeniem niemieckiej Grupie Armii „Środek”. Niemcy zostali zmuszeni do opuszczenia Smoleńska – „wrót” do Moskwy.

[srodtytul]Operacja orszańska[/srodtytul]

Do końca września wojska frontów: Centralnego, Woroneskiego i Stepowego, dotarły do Dniepru na odcinku ok. 750 km od Łojewa do Zaporoża, i utworzyły 23 przyczółki na prawym brzegu. W górnym biegu rzeki tylko w rejonie Lady – Łojewo Niemcy utrzymali jeszcze duże przedmoście z bardzo ważnym węzłem komunikacyjnym w Orszy. Chcąc zlikwidować to wybrzuszenie, dowódca Frontu Zachodniego gen. Wasilij Sokołowski przedłożył STAWCE plan operacji orszańskiej. Pierwsze natarcie na przedmoście załamało się na silnie umocnionych pozycjach niemieckiej 4. Armii gen. Gottharda Heinriciego. Niemcy wiedzieli, że utrzymanie Orszy ma zasadnicze znaczenie dla położenia Grupy Armii „Środek”.

STAWKA nakazała dowódcy Frontu Zachodniego ponowić natarcie na Orszę. Tym razem uderzenie miało wyjść z północnego wschodu, powyżej Dniepru, który w tym rejonie zakręca łukiem na południe. Zadanie było bardzo trudne, jak twierdził bowiem marszałek Woronow, „Front Zachodni w dalszym ciągu miał poważne trudności z dostawą paliwa, amunicji i żywności. Linia kolejowa do Smoleńska funkcjonowała jeszcze źle, a samochody na drogach gruntowych tonęły w jesiennym błocie. Tym razem w natarciu brało udział bardzo mało czołgów. Bez czołgów walka rozwijała się powolnie. Piechota z trudem pokonywała obronę nieprzyjaciela.

Wysyłałem do Kwatery Głównej alarmujące meldunki. Przede wszystkim należało udzielić frontowi pomocy, kierując tam gotowe do walki związki lotnictwa myśliwskiego kosztem innych frontów lub odwodu. Nie można przecież – pisałem w jednym z meldunków – mając 55 myśliwców, liczyć na skuteczną osłonę nacierających wojsk. (…) Prosiłem o przysłanie przynajmniej 130 – 150 czołgów T-34 do działań z piechotą oraz skierowanie do nacierających wojsk uzupełnień w wysokości 20 000 – 25 000 ludzi. Pomoc jednak w dalszym ciągu nadchodziła powoli. A Moskwa domagała się natarcia za wszelką cenę. W październiku i listopadzie pięć armii frontu czterokrotnie próbowało przeprowadzić działania zaczepne na północ i na południe od linii Dniepru, w sumie jednak wojska posunęły się zaledwie o 1,5 – 11 kilometrów w głąb obrony nieprzyjaciela”.

Niemcy utrzymali w swych rękach Witebsk, Orszę, Mohylew i Żłobin. Obronę niemiecką na tym odcinku udało się przełamać dopiero w czerwcu 1944 roku.

[srodtytul]Polski bój pod Lenino[/srodtytul]

W składzie sowieckiej 33. Armii gen. Wasilija Gordowa biorącej udział w operacji orszańskiej znajdowała się polska 1. Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, dowodzona przez gen. Zygmunta Berlinga. Utworzona kilka miesięcy wcześniej z zesłańców, którzy nie zdążyli do armii gen. Andersa, jednostka była słabo wyszkolona, ale została rzucona na front, aby dostarczyć Stalinowi i komunistom ze Związku Patriotów Polskich propagandowego argumentu, że są Polacy, którzy chcą się bić z Niemcami u boku Armii Czerwonej. Choć „piastowskie” orzełki bez korony na czapkach kościuszkowców nie przypominały przedwojennych, większość stanowisk dowódczych w dywizji obsadzali oficerowie oddelegowani z Armii Czerwonej (nierzadko mający polskie korzenie), a o „zaprawę ideologiczną” troszczyli się politrucy komuniści, było to wojsko polskie. Dla wielu służba i walka w jego szeregach była jedyną szansą wyrwania się z sowieckiego jarzma i powrotu do ojczyzny.

Teren, w jakim miały nacierać dywizje 33. Armii był pocięty licznymi rzeczkami i strumieniami. W związku z opadami deszczu w październiku 1943 roku zamienił się w grzęzawiska, które nie nadawały się do użycia czołgów. Przeciwnikiem 33. Armii był niemiecki XXXIX Korpus z 4. Armii, który bronił rubieży o głębokości 5 – 7 km. Siły niemieckie liczyły ok. 20 tys. żołnierzy. Gen. Gordow miał przełamać niemiecką obronę na odcinku 5 km. W centrum natarcia szła polska dywizja, licząca 12 400 żołnierzy. Miała pokonać dolinę rzeczki Mierei o szerokości 150 – 200 metrów i wyprzeć Niemców z okolicznych wzgórz.

Gen. Berling zdecydował, że w pierwszym rzucie będą nacierały 1. i 2. Pułk Piechoty, a w drugim 3. pułk. Plan zakładał, że czołowe bataliony przełamią niemiecką obronę na pierwszej rubieży, a następnie, współdziałając z sąsiednimi jednostkami sowieckimi, zajmą kolejne pasy umocnień. W drugiej fazie natarcie miały wspierać czołgi.

12 października 1943 roku ze względu na mgłę uderzenie zostało przesunięte o godzinę. Poprzedziło je przygotowanie artyleryjskie. Stefan Rutkowski zanotował: „O godz. 9.20 ognista salwa katiusz daje sygnał do rozpoczęcia ogólnego artyleryjskiego przygotowania natarcia. Ogromny huk setek dział wstrząsa powietrzem i przechodzi w nieprzerwane ogłuszające dudnienie”. Z kolei oficer polityczny Włodzimierz Sokorski pisał: „Ogień jest huraganowy. Ostre błyski świateł i świst pocisków.

Nikt nic nie mówi. Żołnierze kurczowo ściskają broń. Mgła osiada na hełmach. (…) Nieprzyjaciel milczy. Po stronie niemieckiej nagle zapadła cisza”. O godz. 10 nawała ogniowa nagle ucichła na rozkaz gen. Gordowa. Do ataku zostało jeszcze pół godziny. W tym czasie oddziały niemieckiej 337. Dywizji Piechoty zdołały naprawić uszkodzone stanowiska obronne.

Przed walką idących do ataku żołnierzy pobłogosławił w okopach kapelan 1. DP dywizji ksiądz Kubsz. Gen. Berling tak opisał to natarcie: „Znajdowałem się wówczas na punkcie obserwacyjnym na podstawie wyjściowej między 1. a 2. pułkiem piechoty i z mocno bijącym sercem i ściśniętym gardłem czekałem na sygnał do rozpoczęcia natarcia. Kiedy rakiety poszły w górę i oba pułki pierwszego rzutu podniosły się i ruszyły, (...) nie mogłem się opanować i poszedłem z pierwszymi falami natarcia do Mierei, by choć im pokazać, że jestem z nimi: Żołnierze szli wyprostowani do ataku, jak na defiladę. (...) Wrażenie było tak ogromne, że obserwatorzy radzieckiej artylerii, która wspierała natarcie kościuszkowców, powyskakiwali w tym ogniu przed okopy, na przedpiersia, rzucając do góry czapki i krzycząc w jakiejś szaleńczej euforii: Niech żyją Polacy!”.

Pierwszy ruszył batalion mjr. Lachowicza. Gdy żołnierze zbliżyli się do niemieckich pozycji, okazało się, że ogień artylerii wyrządził im niewiele krzywdy. W brawurowym ataku polscy żołnierze wyparli nieprzyjaciela z pierwszej linii okopów. W tym samym czasie skrzydłowe sowieckie dywizje nie zdołały przełamać obrony. Powstałe wybrzuszenie umożliwiło Niemcom wyprowadzenie kontrataku ze skrzydeł. Nie bacząc na to, gen. Berling nakazał zająć wsie Trygubowa i Połzuchy z pomocą czołgów. Jednak bagnisty teren uniemożliwił ich użycie – wozy bojowe ugrzęzły w podmokłej dolinie Mierei.

Wykorzystując bierność sowieckiej 290. DP, nieprzyjaciel otworzył ogień na skrzydło atakujących Trygubową polskich oddziałów. Batalion mjr. Lachowicza poniósł dotkliwe straty, ale ostatecznie miejscowość została opanowana. Polaków stale nękało niemieckie lotnictwo, a dziwnym trafem nad polem bitwy nie było sowieckich samolotów. Straty w 1. Pułku Piechoty sięgały 50 proc. stanów wyjściowych. Nie pomogły wysiłki saperów, którzy zdołali przeprawić na drugi brzeg rzeki sześć czołgów. Niemcy zaciekle kontratakowali i pomimo twardej polskiej obrony wieczorem odbili Trygubową.

Podobnie zakończył się atak 2. pułku na Połzuchy. W trakcie akcji sowiecka artyleria pomyłkowo położyła ogień na zajęte przez Polaków niemieckie okopy. Pomimo strat pułk ok. 14 opanował wieś. Nie na długo jednak, bo pod naporem niemieckim Polacy musieli się z niej wycofać. Nie pomogło wprowadzenie do walki odwodowego 3. pułku.

Pierwsza faza natarcia 33. Armii zakończyła się niepowodzeniem. Gen. Berling pisał: „Powtórzenie jej nazajutrz, w warunkach zasadniczych zmian we wzajemnym stosunku sił na naszą niekorzyść, poniesienie dodatkowych strat i wydatkowanie poważnych ilości środków walki, przeczyłoby zdrowemu rozsądkowi i równałoby się przysłowiowemu trykaniu głową w mur. Bez wprowadzenia zasadniczych zmian mogła być tylko mowa o utrzymaniu zdobytego terenu”. Pomimo sugestii polskiego dowódcy gen. Gordow nie zmienił planu.

13 października natarcie znowu poprzedziła nawała artyleryjska, tym razem 15-minutowa. O godz. 8 żołnierze poszli do ataku. Głównym zadaniem było odbicie wsi Połzuchy. Edward Flis relacjonował: „Padamy i podnosimy się znowu. Już nie myślę o śmierci. Jest mi wszystko jedno, co będzie. Wystrzeliłem dwa bębny amunicji; został tylko jeden – 72 naboje. Nie wolno tego wystrzelić na wiatr. Wpadliśmy do okopów. Niemcy stłoczeni w rowie łącznikowym uciekają, niektórzy usiłują wydostać się z okopów na powierzchnię, inni zaciekle strzelają”.

Sowieckie dywizje nie rozpoczęły natarcia na swoich odcinkach. „Postanowiłem czekać na sąsiadów – wspominał gen. Berling. – Z mej strony była to już nieulegająca wątpliwości niesubordynacja. Toteż kiedy osobiście przekazałem mój rozkaz Kieniewiczowi (zastępcy dowódcy 1. DP ds. liniowych, służącemu wcześniej w Armii Czerwonej – red.), był zaskoczony i zapewne kierowany życzliwością – zwrócił mi uwagę, że to, co zarządziłem, jest zabronione i grozi mi za to sąd”.

Wieczorem 13 października 2. pułk zajął ostatnim wysiłkiem Połzuchy.

Straty dywizji były bardzo duże. Do sztabu 33. Armii pojechał ppłk Sokorski, który zażądał wycofania dywizji z frontu. Zdenerwowany krzyknął do sowieckich oficerów: „Wy chcecie zniszczyć nam dywizję!”. W nocy z 13 na 14 października 1. DP została zluzowana przez Rosjan. Pod Lenino straciła 3054 poległych, rannych, zaginionych i wziętych do niewoli.

[srodtytul]Walki o Kijów[/srodtytul]

20 października nastąpiła reorganizacja sowieckich frontów. Front Woroneski przemianowano na Stepowy, a fronty Stepowy, Południowo-Zachodni i Południowy na 1., 2. i 4. Ukraiński, natomiast fronty Kaliniński i Bałtycki stały się 1. i 2. Frontem Bałtyckim, Front Centralny zaś – Frontem Białoruskim. Trzy dni później 4. Front Ukraiński rozpoczął ofensywę na południu, pomiędzy Zaporożem a Melitopolem. Zaskoczeni niespodziewanym atakiem Niemcy rozpoczęli odwrót na tym odcinku. Skutek był taki, że na początku listopada niemiecka 17. Armia została zablokowana na Krymie, nie mając lądowego połączenia z zapleczem.

Następny cios spadł 3 listopada, gdy 1. Front Ukraiński natarł na Kijów. Potężne uderzenie dywizji pancernych z przyczółków na północ od stolicy Ukrainy rozbiło obronę niemieckiej

4. Armii Pancernej. 6 listopada do miasta wkroczyły oddziały Armii Czerwonej. Niemcy jednak nie oddawali pola i 13 listopada, w celu odciążenia zagrożonej okrążeniem 4. Armii Pancernej, wyprowadzili pancerny kontratak na Żytomierz. Zostali zatrzymani, lecz dwa dni później XLVIII Korpus Pancerny przełamał pozycje sowieckiej 1. Armii Gwardii. Dowodzący Grupą Armii „Południe” feldmarszałek von Manstein

pisał: „Doprowadziło to do osiągnięcia pierwszego celu, rozgromienia nieprzyjacielskich korpusów pancernych kierujących się z Kijowa na południowy zachód. Następnie, wykonując zwrot na zachód, doprowadzono do uwolnienia XIII KA. Ponownie zdobyto Żytomierz. Jako ostatnie zaplanowano wykonanie uderzenia przez korpus na wschód wzdłuż dużej drogi Żytomierz – Kijów na tyły frontu nieprzyjaciela na południe od Kijowa, które ugrzęzło jednak w błocie. Tym samym nie było możliwe wyrzucenie przeciwnika z zachodniego brzegu rzeki. Mimo to udało się na razie przezwyciężyć na początku grudnia kryzys w 4. APanc. Armia trzymała obecnie front przebiegający na północ od Dniepru, 40 km na południe od Kijowa, do okolic na północ od Żytomierza. XLIX KPanc., pozostający w izolacji wokół Korostenia, ponownie zdobył miasto i tym samym można było odtworzyć połączenie kolejowe ciągnące się do odcinka GA „Środek”. Według meldunku 4. APanc. nieprzyjaciel stracił ok. 20 000 żołnierzy. Zdobyto, względnie zniszczono, 600 czołgów nieprzyjacielskich, 300 dział i ponad 1200 armat ppanc. W świetle tych danych wzięcie do niewoli jedynie 5000 żołnierzy ukazało ponownie systematyczny wzrost wyposażenia materiałowego Armii Czerwonej”.

Pod koniec listopada gwałtowna mroźna zima przerwała na krótko działania na froncie wschodnim. Podobnie jak w 1941 roku żołnierze obu stron musieli stawić czoło nieprzyjaznej przyrodzie. Do walk w tych warunkach lepiej przygotowani byli Sowieci. W przeciwieństwie do niemieckich wozów bojowych, które zostały unieruchomione przez bardzo niskie temperatury, w ich czołgach silniki przez cały czas były sprawne. Do ich rozruchu używano specjalnej mieszanki benzyny i smaru.