William Wharton – pacyfistyczny duch

Autor „Ptaśka” i „W księżycową jasną noc” sam doskonale znał i czuł klimat wojny. Dlatego jego wojenne arcydzieła mają taką siłę oddziaływania na czytelnika.

Publikacja: 23.03.2023 22:00

William Wharton (1925–2008) – amerykański pisarz, psycholog i malarz. Na zdjęciu: podczas wizyty w P

William Wharton (1925–2008) – amerykański pisarz, psycholog i malarz. Na zdjęciu: podczas wizyty w Polsce, 13 czerwca 2003 r.

Foto: TRICOLORS/EAST NEWS

William Wharton w latach 90. zyskał miano najpopularniejszego pisarza zagranicznego w Polsce. Przez blisko dekadę pomiędzy 1995 a 2005 r. odwiedził kraj nad Wisłą dziesięć razy. Jego książki zostały wydane w liczbie 1,5 mln egzemplarzy. Debiutancka powieść i jednocześnie największy bestseller „Ptasiek” osiągnął w Polsce nakład w wysokości 250 tys. egzemplarzy. 26 razy książki Whartona znajdowały się na liście dziesięciu najpoczytniejszych pozycji roku w rankingu „Rzeczpospolitej” i „Notesu Wydawniczego”. Jest to rekord, którego żaden z zagranicznych autorów nie poprawił do dnia dzisiejszego.

Po jaką tematykę najczęściej sięgał Wharton w swoich książkach? Czym tak bardzo potrafił zaczarować czytelnika, że za każdym razem wracał on do jego książek? Odpowiedzi na te pytania z pewnością możemy znaleźć w losach samego autora, który umiejętnie wplatał je w swoje dzieła.

Żołnierz, belfer, malarz, pisarz

Albert William du Aime, bo tak brzmiało jego prawdziwe imię i nazwisko, urodził się w Filadelfii 7 listopada 1925 r. Nazwisko Wharton zapożyczył od swojego chrzestnego. Jego przodkowie przybyli do Stanów Zjednoczonych z Francji. I właśnie kraj nad Loarą okazał się na długie lata przystanią Whartona. Jednak zanim to nastąpiło, ukończył szkołę średnią i zaciągnął się ochotniczo do amerykańskiej armii podczas II wojny światowej. Został wysłany do Europy i walczył we Francji i w Belgii. W trakcie ofensywy w Ardenach został ranny i wrócił do Stanów Zjednoczonych. Doświadczenia z ardeńskich wzgórz stały się dla niego osią wojennych wydarzeń, do których powracał w roli pisarza. Będąc inwalidą wojennym, otrzymał rentę, dzięki której mógł opłacić studia. Zdobył dyplom na wydziale sztuk pięknych Uniwersytetu Kalifornijskiego, a w późniejszym czasie obronił doktorat z psychologii. W 1949 r. podjął pracę jako nauczyciel w jednej ze szkół w Los Angeles.

W 1960 r. razem z żoną Rosemary podjął decyzję, aby wyjechać do Europy, do kraju swoich przodków – Francji. Była to ucieczka przed „amerykańskim” zepsuciem i stylem życia, który dla rodziny Whartonów stawał się coraz bardziej destruktywny. Początkowo rodzina przemieszczała się między Francją, Niemcami, Hiszpanią i Włochami. Na stałe osiedli dopiero w Paryżu, a jako swój dom wybrali barkę mieszkalną na Sekwanie. W latach 70. przenieśli się do Burgundii i zamieszkali w starym młynie. Podczas pobytu w Europie Wharton utrzymywał siebie i rodzinę ze skromnych dochodów, jakie otrzymywał za sprzedaż swoich obrazów. To właśnie malarstwo było pierwszą z dziedzin sztuki, jaką się zajął. Co prawda literatura i pisarstwo pojawiły się w życiu Whartona już w 1951 r. Było to jeszcze w Stanach Zjednoczonych. Jednak teksty, które tworzył, zachowywał dla siebie, nie chciał dzielić się swoją twórczością z innymi. Zmieniło się to dopiero w 1978 r., kiedy za namową przyjaciół zdecydował się na wydanie „Ptaśka” – powieści, która stała się jego debiutem (w wieku 53 lat!) i przyniosła mu popularność i stabilizację finansową.

Sztuka latania: literacko i filmowo

Najsłynniejsza powieść Whartona stała się podstawą głośnego filmu, a także interesującego soundtracku. Bohaterami „Ptaśka” są dwaj młodzi mężczyźni, Al Columbato i tytułowy Ptasiek. Są przyjaciółmi od czasów szkolnych. Al zawsze interesował się dziewczynami i sportem, z kolei jedyną pasją Ptaśka były ptaki: chciał o nich wiedzieć jak najwięcej, marzył, aby wzbić się w powietrze i latać.

II wojna światowa. Wracający z frontu Al zostaje poproszony o pomoc w kontakcie z Ptaśkiem, który na skutek wojennej traumy został zamknięty w szpitalu psychiatrycznym. On sam również jest dotknięty piętnem wojny: oczekuje na operację plastyczną twarzy, odniósł obrażenia na skutek nalotu bombowego. Al próbuje „obudzić” Ptaśka do życia, opowiadając o starych czasach, kiedy przed wojną cieszyli się życiem, będąc przyjaciółmi.

Jakie przesłanie niesie w swoim dziele Wharton? Z pewnością to indywidualna kwestia oceny przez każdego czytelnika, ale obsesja tytułowego bohatera, pragnienie bycia ptakiem przypomina ludzką pogoń za czymś nieosiągalnym, za nieskrępowaną wolnością. Wharton w mistrzowski sposób przedstawił na kartach swojej powieści rozwój i przebieg nieokreślonej choroby psychicznej głównego bohatera. Nasuwa się jednak pytanie: czy to rzeczywiście była choroba? Obsesja? Obłęd?

W 1984 r. po „Ptaśka” sięgnął brytyjski reżyser Alan Parker. Twórca prawdopodobnie jedynego filmu w historii kina powstałego na podstawie muzyki („Ściana. The Wall Pink Floyd”, 1982 r.) tym razem przeniósł na ekran historię wyobcowania, zamknięcia, walki o drugiego człowieka i „inny świat”, do którego dążył tytułowy Ptasiek. Jedyną różnicą jest czas akcji: w książce to II wojna światowa, w filmie – wojna wietnamska. Uniwersalizm konfliktu zbrojnego jako katalizatora zaburzeń psychicznych u Parkera przenosi się do Wietnamu – największej traumy amerykańskiego społeczeństwa drugiej połowy XX wieku.

Kadr z filmu „Ptasiek” (1984 r., reż. Alan Parker), ekranizacji powieści Williama Whartona. W tytuło

Kadr z filmu „Ptasiek” (1984 r., reż. Alan Parker), ekranizacji powieści Williama Whartona. W tytułowej roli wystąpił Matthew Modine

Archives du 7e Art/TriStar Pictures BEW

Film Parkera zdobył wyróżnienie Technical Grand Prize dla najlepszego filmu na MFF w Cannes w 1985 r. W tytułowego Ptaśka w bardzo sugestywny sposób wcielił się Matthew Modine, a jego przyjaciela Ala Columbato zagrał Nicolas Cage, który dopiero wkraczał w świat wielkiego kina i czekał na lata 90., które przyniosły mu status jednej z największych gwiazd Hollywood i statuetkę Oscara. Ścieżkę dźwiękową do filmu skomponował Peter Gabriel, pierwszy wokalista Genesis oraz uznany artysta solowy, autor i wykonawca takich utworów, jak „Solsbury Hill”, „Red Rain” czy „Don’t Give Up”.

Jak wojna zabija młodość

Wojna w twórczości Williama Whartona to z jednej strony jego sposób na rozliczenie się z własną przeszłością, a z drugiej – narzędzie w proteście przeciwko bezsensowi zabijania, który generuje każdy konflikt zbrojny, w każdej części świata.

W „Ptaśku” bohaterowie mierzą się ze skutkami walk na froncie, cierpią ich ciało i psychika. Jeszcze mocniej okrucieństwo i bezsens wojny Wharton przedstawia w powieści „W księżycową jasną noc” z 1982 r. Jest to opowieść o młodych amerykańskich żołnierzach, którzy idąc wraz z ofensywą amerykańskiej armii, stają u bram upadającej III Rzeszy – w niewielkim pasmie górskim, w Ardenach. To właśnie tam miała miejsce ostatnia niemiecka ofensywa podczas II wojny światowej. Hitler rzucił do boju 250 tys. żołnierzy, aby powstrzymać i odeprzeć Amerykanów i Brytyjczyków od zachodnich granic Rzeszy.

„W księżycową jasną noc” (1992 r., reż. Keith Gordon), ekranizacja powieści Williama Whartona pod ty

„W księżycową jasną noc” (1992 r., reż. Keith Gordon), ekranizacja powieści Williama Whartona pod tym samym tytułem. Film opowiada historię grupy amerykańskich żołnierzy podczas ofensywy w Ardenach w 1944 r.

Rights Managed BEW

W powieści „W księżycową jasną noc” czytelnik poznaje sześciu młodych amerykańskich żołnierzy, którzy w zasypanych śniegiem, gęstych ardeńskich lasach każdego dnia przeżywają w swoich głowach i sercach piekło niepewności, strachu, zniechęcenia i irytacji. Młodzi mężczyźni, właściwie jeszcze nastolatkowie, zostają wyrwani ze spokojnych rodzinnych farm, domów, mieszkań i trafiają w grudniową zamieć śnieżną, mróz i przeraźliwy wiatr daleko w sercu Europy. Przyjdzie im się tam zmierzyć z rannym, wręcz konającym przeciwnikiem, który wykrzesał z siebie resztki sił w nadziei na cud. Błądząc pod lasach, wypatrując wroga, zastanawiając się nad swoim losem, w końcu natrafiają na grupę niemieckich żołnierzy, podobnie przerażonych, wyziębionych i głodnych jak oni sami. Jest Boże Narodzenie 1944 r., każdy ma już dość zabijania i nie chce wpaść w objęcia śmierci. Stają naprzeciwko siebie w księżycową jasną noc…

Powieść Whartona zabiera czytelnika w samo serce Ardenów, w zimno, śnieg, mrok i gęsty las, gdzie za każdym drzewem czai się strach i niepewność. Opisy sytuacji, zachowań, wzajemnych relacji pokazują świat poza światem, rzeczywistość, która ludzi łączy, ale też i dzieli. Bezsens wojny jest tu nader widoczny, kiedy główni bohaterowie zabezpieczają zwłoki kolegi, który jeszcze parę minut temu stał obok nich, rozmawiał, żartował. Teraz z oderwaną ręką i bez połowy twarzy leży martwy, przykryty brezentem. Z pewnością ardeńskie piekło nie byłoby tak żywe i prawdziwe, gdyby Wharton sam nie doświadczył walk w zaśnieżonych leśnych pagórkach u granic III Rzeszy w grudniu 1944 r.

W 1992 r. Keith Gordon na podstawie książki Whartona zrealizował film „A Midnight Clear”, który w Polsce był wyświetlany pod tytułami „Nocny rozejm” i „W księżycową jasną noc”. Mając do dyspozycji powieść wybitną, Keith Gordon powinien był stworzyć na jej podstawie film wyjątkowy. Jednak w tym przypadku, tak jak w wielu innych, ekranizacja „A Midnight Clear” nie dorównuje powieści.

Główny zarzut to rozplanowanie akcji: wszak kulminacyjne wydarzenia utworu działy się właśnie księżycową jasną nocą, a nie tak, jak jest to przedstawione w filmie – w godzinach popołudniowych. Brakuje w „A Midnight Clear” również tej wielowarstwowości, która w książce perfekcyjnie przenika przez kolejne strony. I to z nich wdzierają się do głów czytelników niepewność, strach, samotność i bezradność. Na taśmie filmowej nie jest to, niestety, tak widoczne. Plusem z pewnością są zdjęcia zrealizowane w amerykańskim stanie Utah, który doskonale oddaje zimowy klimat Ardenów. Z obsady aktorskiej warto wyróżnić grających główne role Gary’ego Sinise’a i Ethana Hawke’a. Podsumowując: powstał poprawny film wojenny, który nie wykorzystał potencjału książki.

William Wharton zmarł 29 października 2008 r. w Encinitas w Kalifornii.

William Wharton w latach 90. zyskał miano najpopularniejszego pisarza zagranicznego w Polsce. Przez blisko dekadę pomiędzy 1995 a 2005 r. odwiedził kraj nad Wisłą dziesięć razy. Jego książki zostały wydane w liczbie 1,5 mln egzemplarzy. Debiutancka powieść i jednocześnie największy bestseller „Ptasiek” osiągnął w Polsce nakład w wysokości 250 tys. egzemplarzy. 26 razy książki Whartona znajdowały się na liście dziesięciu najpoczytniejszych pozycji roku w rankingu „Rzeczpospolitej” i „Notesu Wydawniczego”. Jest to rekord, którego żaden z zagranicznych autorów nie poprawił do dnia dzisiejszego.

Pozostało 95% artykułu
2 / 3
artykułów
Czytaj dalej. Kup teraz
Historia świata
Broń masowej zagłady stara jak świat. Od jadu węża po biały fosfor
Historia świata
Bałtyk pełen wraków. Historia odkryć w monografiach
Historia świata
Nie tylko Maria Skłodowska-Curie: najważniejsze kobiety w historii nauki
Historia świata
Mity o chorobach Hitlera. Na co chorował wódz III Rzeszy?
Historia świata
Sprzedawca krawatów w Białym Domu. Harry Truman, część I