Jak nauczyliśmy maszyny liczyć i myśleć za nas? Część 27: Open source

W poprzednim felietonie z tego cyklu (do którego zapraszam, bo jest dostępny w internecie) opisałem wydarzenia, które zapoczątkowały ruch tzw. wolnego oprogramowania (free software). Opisałem inicjatywę Richarda Stallmana z 1984 r. tworzącego inicjatywę GNU i rozwój systemu Linux wprowadzonego w 1991 r. przez Linusa Torvaldsa. Wspomniane działania były bardzo ważne i w istocie przyczyniły się do przezwyciężenia przekonania, że program musi być wykonany przez specjalistyczną firmę, a użytkownik może go kupić i używać, ale nie może go zmieniać. Stallman i Torvalds zainicjowali aktywność ogromnej liczby programistów na całym świecie, którzy zbiorowo doskonalili tworzone programy, nie żądając w zamian żadnego wynagrodzenia.

Idea otwartego kodu

Działania entuzjastów free software dotyczyły głównie oprogramowania systemowego – ważnego, ale dla większości użytkowników komputerów raczej abstrakcyjnego. Natomiast nieco później (w 1998 r.) powstała inicjatywa „otwartego kodu” (open source), której inicjatorem był Eric Steven Raymond. W ramach tej inicjatywy tworzone są dziś na całym świecie programy użytkowe (np. gry komputerowe, edytory tekstów, arkusze kalkulacyjne, programy obsługi internetu), których kod źródłowy – np. tekst programu w języku C – jest publicznie dostępny. Ruch otwartego kodu ma trochę inne zasady działania niż ruch wolnego oprogramowania, ale cel jest taki sam: użytkownik programu ma prawo wiedzieć, jak ten program jest zbudowany, a jeśli potrafi, to może go na swój użytek (albo na sprzedaż!) ulepszać, modyfikować, zmieniać.

Ruch open source zapoczątkował wydany w 1997 r. artykuł Raymonda zatytułowany „The Cathedral and the Bazaar” (pol. Katedra i bazar). Raymond przedstawił w nim trochę idealistyczną wizję tworzenia programów jako swoistą misję. Wydawało się, że w na wskroś skomercjalizowanym świecie informatyki idea Raymonda nie ma żadnych szans powodzenia. A tymczasem mnóstwo znakomitych programistów przyjęło tę ideę jako drogowskaz swojego działania i w lutym 1998 r. powołano organizację Open Source Initiative oraz Radę Starszych, która miała inicjować i koordynować działania w ramach tego ruchu. Pierwszymi członkami Rady Starszych byli: John Maddog Hall, Larry Augustin i Bruce Perens. Ten ostatni opracował dokument regulujący zasady pod nazwą „Definicja otwartego źródła” (Open Source Definition). Definicja składa się z 10 punktów i została powszechnie zaakceptowana. Pomimo częstych (ale drobnych) modyfikacji – ostatnia wersja ma numer 1.9 i była opublikowana w kwietniu 2004 r. – jest do dziś chętnie wykorzystywana.

Relacje „wolnego oprogramowania” i „otwartych źródeł”

W odróżnieniu od tzw. wolnego oprogramowania Stallmana ruch open source nie zmierza do rywalizacji czy konfrontacji z oprogramowaniem firmowym, tylko dąży do doskonalenia programów poprzez eliminację błędów. Raymond założył, że jeśli tysiąc oczu obejrzy tekst programu, to każdy ewentualny błąd zostanie wykryty i usunięty, dlatego zasada „otwartego źródła” jest gwarancją wysokiej jakości oprogramowania. Stallman wypowiadał się początkowo o open source dość sceptycznie, podkreślając różnice w filozofii obu ruchów, ale ostatecznie uznał, że cele są wspólne, a różnice drugorzędne. Przypieczętował to Linus Torvalds, wstępując do Rady Starszych Open Source Initiative.

Trzeba przyznać, że zwolennicy „otwartych źródeł” dostali na początku piękny prezent. Otóż współpracująca z Raymondem firma Netscape Communications Corporation udostępniła pełny kod przeglądarki Netscape Communicator. Dzisiejszym użytkownikom komputerów i smartfonów zapewne ta nazwa nic nie mówi, ale w latach 90. ubiegłego wieku przeglądarka Netscape była zdecydowanie najlepszym narzędziem do korzystania z internetu, był to więc naprawdę królewski dar.

„Wolne oprogramowania” i „otwarte źródła” obecnie wspierają się wzajemnie, chociaż nadal nie doszło do połączenia obu inicjatyw i do całkowitej likwidacji zauważalnych różnic.

Jak wyglądało to wcześniej?

Opisując aktywność Richarda Stallmana z 1984 r. i Erica Raymonda z 1997 r., przedstawiałem ich działania jako kontestację sytuacji na rynku oprogramowania, który w tamtym czasie był zdominowany przez duże firmy software’owe tworzące i sprzedające różne programy bez prawa kontrolowania ich budowy przez użytkowników. Ta sytuacja utrwalona w latach 80. i 90. XX wieku budziła sprzeciw i prowadziła do powstania inicjatyw opisanych wyżej (i w poprzednim felietonie cyklu), mających swoje konsekwencje także w sytuacji obecnej. Warto jednak zauważyć, że na początku rozwoju informatyki zasady tworzenia i udostępniania programów bardziej przypominały free software i open source niż późniejsze monopolistyczne praktyki IBM czy Microsoft.

W latach 50. i 60. ubiegłego wieku znaczna część oprogramowania tworzona była przez naukowców albo badaczy zatrudnionych w korporacjach, którzy nie wyobrażali sobie innej formy rozpowszechniania płodów swojej pracy, jak udostępnianie za darmo działających programów i publikowanie ich kodów źródłowych. Tego wymaga do dziś kultura akademicka. Kroniki odnotowują, że pierwszym powszechnie dostępnym wolnym i otwartym programem był system operacyjny A-2, opracowany w oddziale UNIVAC firmy Remington Rand w 1953 r., udostępniany wszystkim chętnym wraz z kodem źródłowym, każdy więc mógł go przerabiać, dostosowując do swoich potrzeb. Podobnie było z systemem operacyjnym SHARE, opracowanym w 1959 r. w firmie General Motors dla komputerów IBM 709 i IBM 7090.

Pod koniec lat 60. XX wieku początkowa sielanka zaczęła się psuć. Powstawały nowe systemy operacyjne, nowe języki programowania i nowe programy użytkowe, których posiadanie warunkowało możliwość sensownego użytkowania komputerów. Większość z nich jednak wiązana była z konkretnymi komputerami na takiej zasadzie, że użytkownik w cenie zakupu komputera płacił także za zainstalowane na nim oprogramowanie. Po prostu cena komputera była wyższa. Użytkownikom to nawet odpowiadało – kupowali komplet, a jak chcieli coś więcej, to sami sobie pisali potrzebne im programy, którymi dzielili się z innymi użytkownikami takich samych maszyn. Natomiast armaty wytoczyli wytwórcy oprogramowania, którzy nie byli równocześnie producentami samych komputerów. Zaskarżyli wytwórców komputerów, w tym głównie firmę IBM, o naruszenie zasad swobodnej konkurencji – bo te programy sprzedawane wraz z komputerami rywalizowały z ich produktami z uprzywilejowanej pozycji: użytkownik już je miał wraz z komputerem, a programy produkowane przez innych producentów musiałby dopiero kupić.

17 stycznia 1969 r. ruszył proces „USA kontra IBM” napędzany ideologią antymonopolistyczną. IBM i inni producenci komputerów przegrali i musieli od tej pory osobno sprzedawać sprzęt (komputery), a osobno oprogramowanie – które w ten sposób stało się towarem – trzeba za nie płacić bez względu na to, od kogo się je kupuje.

Warto przypomnieć, że jeszcze w 1970 r. najpierw autorzy, a potem firma AT&T rozpowszechniali system UNIX (o którym pisałem w jednym z wcześniejszych felietonów) całkiem za darmo. Ale już w 1979 r. za ten system trzeba było płacić – i to sporo. W roku 1976 Bill Gates, twórca firmy Microsoft przynoszącej mu miliardy dolarów zysku, napisał słynny list otwarty, w którym rozdawanie programów za darmo określił jako niemoralne. Gwóźdź do trumny wbiła firma IBM: 8 lutego 1983 r. w liście otwartym ogłosiła, że nie będzie już udostępniać kodów źródłowych sprzedawanych przez siebie programów. Powstanie ruchu free software, a potem open source było bezpośrednim następstwem wymienionych zdarzeń.