Aleksander Wielki - pogromca Persów

Po zwycięstwie nad Persami pod Issos w 333 r. p.n.e. Aleksander umocnił swoje panowanie w Syrii, na wybrzeżu Morza Śródziemnego i w Egipcie. Był opętany myślą o marszu na wschód i zmierzeniu się z królem Dariuszem III z dynastii Achemenidów. W 331 r. p.n.e. przekroczył Eufrat i Tygrys. Młody król macedoński był miłośnikiem „Iliady" Homera, a zwłaszcza pojedynku Achillesa (z którym sam się utożsamiał) z Hektorem, w którym widział swojego rywala Dariusza III. Olbrzymia armia perska została rozlokowana na równinnych terenach pod Arbelą (obecnie Irbil) w okolicach wioski Gaugamela nad rzeką Gomil (staroż. Bumelos) w północnej Mezopotamii. Dzisiaj są to okolice miasta Mosul w Iraku. Król perski słusznie podejrzewał, że celem Aleksandra jest zdobycie Babilonu.

Dariusz wiedział, że jego armia przewyższa liczebnością siły Aleksandra i spotkanie z nim na otwartym terenie było logicznym posunięciem. Rozległa równina znakomicie nadawała się do szarży wozów bojowych. Aby mogły jechać bez przeszkód, Dariusz nakazał oczyszczenie terenu ze wszelkich zarośli. Dodatkowo kazał zamocować na osiach kosy, które miały masakrować wszystkich w ich zasięgu.

Grecki historyk Herodot wspomina, że ważnym elementem wojsk perskich był tzw. legion nieśmiertelnych, liczący 10 tys. świetnie wyszkolonych żołnierzy szlacheckiej krwi. Każdy poległy nieśmiertelny był natychmiast zastępowany, aby nie zmieniła się liczebność legionu. Ludzi tych cechowała nadzwyczajna odwaga i nieustępliwość. Legion był formacją piechoty wspieranej przez rydwany bojowe i konnicę. Nieśmiertelni do walki używali pik i długich kopii. W bitwie pod Gaugamelą ich atak wspierały słonie bojowe.

Historycy nie są zgodni co do liczby wojsk perskich. Za niewiarygodne uważane są informacje przekazane przez historyka Flawiusza Arriana oceniające liczebność wojsk Dariusza na milion żołnierzy piechoty. Autor słynnego dzieła „Wyprawa Aleksandra" musiał przesadzić, gdyż współczesne badania szacują ich liczbę na ponad 200 tys. Siły Aleksandra były zatem czterokrotnie mniejsze. 1 października 331 r. p.n.e. jego armia składała się z 7 tys. jazdy i 40 tys. żołnierzy piechoty. Należy przy tym podkreślić, że Macedończyków było tylko 25 tys., resztę stanowili Grecy oraz żołnierze z Bałkanów.

Taktyka Aleksandra

Podstawowy trzon uderzeniowy armii macedońskiej, zorganizowanej jeszcze przez ojca Aleksandra króla Filipa II, stanowili falangici uzbrojeni we włócznie (nazywane sarisami) o standardowej długości 6 metrów i ciężarze ok. 6 kg. Na końcu sarisy znajdował się półmetrowy żelazny grot, osadzony najczęściej na dereniowym drzewcu za pomocą długiej tulei, co znacznie utrudniało wrogowi jej obcięcie. Na drugim końcu sarisy była tuleja z brązu, dzięki której można było oprzeć włócznię o ziemię. Czasem sarisy składały się z dwóch części połączonych tulejami. Składana włócznia była łatwiejsza w transporcie. Włócznie falangitów stanowiły groźną broń, gdy poruszali się w zwartym kwadracie o boku 16 na 16 wojowników. Pierwsze pięć szeregów trzymało w czasie ataku pochylone poziomo sarisy, pozostałe szeregi unosiły włócznie pod kątem ku górze. Falujące rytmicznie sarisy dalszych szeregów mogły ochraniać przed nadlatującymi strzałami. Najbardziej narażony na strzały pierwszy szereg był lepiej chroniony przez skórzane pancerze, metalowe kirysy, nagolenniki i tarcze o średnicy ok. 60 cm. Głowy falangitów osłaniały hełmy trackie (inaczej zwane frygijskimi) z charakterystycznym grzebieniem trojańskim na szczycie. Krótki miecz (kopis) stanowił uzupełnienie uzbrojenia falangity.

Najeżony sarisami kwadrat parł do przodu, stanowiąc rodzaj ludzkiego wozu bojowego. Jego natarcie było skuteczne jedynie w zwartym szyku. Pojedynczy wojownik był w zasadzie nieskuteczny na polu bitwy. Stosownie do komend dowódców kwadrat 16 na 16 (czyli 256 falangitów) mógł zmieniać kształt w zależności od sytuacji. Zbliżając się do linii wroga, maszerowali równym krokiem, aby utrzymać rytm i szyk natarcia. Dla wzmocnienia ducha bojowego i psychologicznego osłabienia przeciwnika wydawali macedoński okrzyk bojowy „Alalalai". W sytuacji skrajnego zagrożenia morderczy kwadrat mógł się uformować w broniony ze wszystkich stron inny czworobok. Długość włóczni skutecznie trzymała przeciwników na dystans, a w zagęszczeniu stanowiła mur nie do pokonania.

Mimo młodego wieku Aleksander Macedoński miał nieprawdopodobny talent i intuicję w opracowywaniu planów bitewnych. Nawet we współczesnych akademiach wojskowych analizuje się jego taktykę i strategię. W IV w. p.n.e. armia macedońska (podobnie jak siły zbrojne Sparty) była najlepszą stałą armią na świecie. Złożyło się na to kilka przyczyn. Kopalnie złota w Amfipolis w środkowej Macedonii dostarczały kruszcu do bicia monet. Żyzne doliny w górach były miejscem wypasu dla tysięcy bojowych koni. Na farmach pracowały dziesiątki tysięcy niewolników, wyręczając mężczyzn służących w wojsku. W armii macedońskiej panowała żelazna dyscyplina. Kobietom nie wolno było przebywać w obozach wojskowych. Za nacierającą armią postępowały oddziały jazdy zabijające każdego, kto próbował uciec z pola walki. Żołnierze myli się tylko w zimnej wodzie. Obowiązywał niemal równy podział obowiązków. Nawet oficerowie w trakcie 30-milowego marszu co dnia musieli nieść 30-dniowy przydział mąki i uczyć się, jak najefektywniej spożytkować jak najmniejsze ilości pożywienia.

W czasie najazdu na Persję Aleksander miał 4 tys. elitarnej ciężkiej jazdy i 2 tys. lekkiej jazdy. Do tego dochodzili Agrianie, lekkozbrojna piechota wyposażona w tarcze, proce i oszczepy. Wspólnie z konnicą stosowała taktykę młota i kowadła, polegającą na wiązaniu przez piechotę (kowadło) sił wroga w centrum walki, podczas gdy jazda (czyli młot) miała za zadanie pacyfikować flanki i tyły.

Nieprzespana noc Persów

29 września 331 r. p.n.e. Aleksander w asyście ochrony objechał pole przyszłej bitwy. Po głębszej zadumie uznał, że w czasie ataku zastosuje szyk skośny. Ten sposób natarcia po raz pierwszy zastosowano w 371 r. p.n.e. w bitwie pod Leuktrami, gdzie siły tebańskie pod wodzą Epaminondasa rozgromiły liczniejszą armię spartańską. Aleksander stosował już szyk skośny w zwycięskiej bitwie pod Issos. Pamiętając o tamtych zwycięstwach, młody król nie przychylił się do rady starego wodza Parmeniona, by zaatakować wojska Dariusza w nocy. Jednak pogłoski o planach nocnego ataku dotarły do Dariusza i armia perska spędziła noc na bezużytecznym czuwaniu.

Następnego dnia obie armie stanęły naprzeciwko siebie. Przed pierwszą linią wojsk perskich na obu flankach i w centrum rozmieszczone były trzy oddziały wozów bojowych, mających dokonać spustoszenia w macedońskiej falandze. Na bocznych skrzydłach centrum ustawiły się oddziały jazdy karyjskiej, łucznicy mardyjscy i jazda indyjska. Do centrum przydzielono także oddziały najemników greckich i perskich gwardzistów, zarówno pieszych, jak i konnych. Ostatnią linię wojsk perskich stanowiła piechota rozciągnięta na długości ok. 3640 metrów. Trzon prawego skrzydła Persów stanowiła jazda: celesyryjska, mezopotamska, medyjska, partyjska, sakijska, tapuryjska, hyrkańska, albańska, sakesyńska, kapadocka i armeńska. W skład lewego skrzydła wchodziła jazda: baktryjska, dahijska, arachozyjska, perska, suzyjska, kaduzyjska, scytyjska oraz wozy bojowe. Historycy szacują liczebność armii perskiej w bitwie pod Gaugamelą na ok. 240 tys. żołnierzy.

Aleksander ustawił swoje wojska w zupełnie innym szyku. Jego prawe skrzydło składało się z ciężkiej jazdy hetajrów dowodzonych przez Filotasa, syna Parmeniona, a także oszczepników, połowy wszystkich łuczników macedońskich, połowy wszystkich Agrian, hypaspistów i regularnych oddziałów falangi. Osłonę prawego skrzydła przydzielono greckiej kawalerii najemnej, jeździe pajońskiej, Agrianom, łucznikom i weteranom. Lewe skrzydło składało się z falangi, sprzymierzonej jazdy greckiej, jazdy tesalskiej, łuczników kreteńskich i achajskiej piechoty najemnej, ochranianych przez grecką jazdę najemną, konnicę tracką, sprzymierzoną konnicę grecką i konnicę odyzyjską. Liczebność armii Aleksandra ocenia się na ok. 47 tys. wojowników.