Rozbrat z Kościołem: Pierwszy brexit

Angielskie słowo „power" może mieć wielorakie znaczenie. Oznacza siłę, władzę, potęgę, moc, ale także możliwości działania. Referendum, które zadecydowało o wyjściu Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej, zapoczątkowało burzliwą debatę w parlamencie. Niektórzy brytyjscy politycy zwracają uwagę, że XVI-wieczne prawa nazywane „Henry VIII Clauses" dają współczesnemu rządowi Elżbiety II możliwość zmiany, uchylenia lub unieważnienia decyzji władzy ustawodawczej bez konieczności wnoszenia jej pod obrady po raz drugi.

Najbardziej renesansowy władca Anglii

Postać Henryka VIII Tudora niezmiennie fascynuje brytyjskich historyków, pisarzy i scenarzystów filmowych. Był człowiekiem wielu talentów, a ludzi, którzy się z nim zetknęli, zdumiewał swoją wiedzą w każdej niemal dziedzinie nauki i sztuki. Odziedziczył tron po ojcu Henryku VII, zmarłym na gruźlicę w 1509 r. Kiedy w 1831 r. ekshumowano szkielet Henryka VIII, okazało się, że monarcha miał aż 186 cm wzrostu. Na portretach widzimy mężczyznę o potężnej budowie ciała.

Już jako książę Walii przyszły król dotkliwie odczuł interwencję papieża, kiedy w 1505 r. ze względów politycznych zaistniała potrzeba zaręczyn z Katarzyną Aragońską, wdową po bracie Arturze. Plan ten z uwagi na prawo kościelne napotkał jednak opór ze strony papieża Juliusza II i arcybiskupa Canterbury Williama Warhama. Nacisk dworu hiszpańskiego i królowej Izabelli spowodował, że Juliusz II wydał bullę, w której udzielił dyspensy na zaręczyny. Nieco później Henryk VII zrewidował swe stanowisko w sprawie koalicji. Książę Walii musiał oświadczyć, że został zmuszony do zaręczyn.

Nie był to koniec kłopotów matrymonialnych Henryka VIII. Gdy w 1509 r. wstąpił na tron i cztery lata po zaręczynach poślubił wreszcie Katarzynę Aragońską, jego największym zmartwieniem było zatroszczenie się o męskiego potomka, dziedzica korony angielskiej. Katarzyna Aragońska urodziła mu tylko jedno zdrowe dziecko, które dożyło dorosłości – córkę Marię. Historycy badający sprawę kolejnych poronień Katarzyny podejrzewają, że jedną z ich przyczyn mogła być choroba weneryczna.

Mit króla Artura jako oręż w walce z Watykanem

Kiedy pod koniec lat 20. XVI wieku stało się pewne, że starsza o sześć lat od króla Katarzyna już nie będzie mogła mieć dzieci, Henryk i jego doradcy rozpoczęli gorączkowe starania, aby papież unieważnił to małżeństwo. Zabiegi te nazwano „wielką sprawą królewską". Na horyzoncie matrymonialnych zainteresowań króla pojawiła się o 16 lat młodsza Anna Boleyn, z którą Henryk romansował od 1525 r. Jednak Rzym nie wyrażał zgody na anulowanie małżeństwa. Król zdał sobie sprawę, że jedynym rozwiązaniem jest zerwanie więzi z papiestwem i usankcjonowanie odpowiedzialności monarszej wyłącznie przed Bogiem.

Poszukując legitymizacji niezależności od biskupów Rzymu, król Henryk VIII i jego doradcy zaczęli się powoływać na mit o królu Arturze, czarodzieju Merlinie i rycerzach Okrągłego Stołu, który stworzył Geoffrey z Monmouth w „Historia Regum Britanniae" (1136–1138). Henryk uwielbiał tę legendę. Nie mógł jednak wiedzieć, że Geoffrey z Monmouth zmyślił historię walki króla Artura z Sasami, Piktami, Szkotami, Islandczykami, Gotami, Norwegami, Galami i Rzymianami oraz sam ułożył proroctwo głoszące, że po raz trzeci człowiek pochodzący z Brytanii będzie rządził Rzymem. Idąc tropem tej przepowiedni, uznano, że skoro król Artur został w wyniku podbojów rzymskim cesarzem, to także Henrykowi VIII jako jego następcy przysługuje ta godność i tytuł. Cesarz nie podlegał bowiem władzy papieskiej. Jako w pełni suwerenny władca świecki i religijny Henryk mógł sam unieważniać swoje małżeństwa bez zgody biskupa Rzymu. „Wielka sprawa królewska" zakończyła się 23 maja 1533 r., kiedy po wielu przesłuchaniach i sporach teologicznych Henryk VIII otrzymał od arcybiskupa Cantenbury Thomasa Cranmera werdykt unieważniający jego małżeństwo z Katarzyną Aragońską.

Na początku XVI wieku świat chrześcijański wydawał się katolickim monolitem, a jego duchowym centrum była Stolica Piotrowa. Papieże kształtowali politykę europejską m.in. poprzez prawo wyrażania zgody na związki małżeńskie monarchów. Europejscy królowie stawali się w ten sposób zakładnikami kolejnych następców św. Piotra. W Anglii owa zależność przyniosła nieoczekiwane dla chrześcijaństwa skutki.

Pierwsze pęknięcie w monolicie zachodniego chrześcijaństwa nastąpiło 31 października 1517 r., kiedy Marcin Luter, augustiański mnich i doktor teologii, przybił na drzwiach kościoła w Wittenberdze 95 tez, w których zaprotestował przeciw nadużyciom w Kościele powszechnym. Mało kto wówczas przypuszczał, że uderzenia jego młotka przybijającego papier rozkruszą jedność Europy. Wkrótce dzięki wynalezieniu druku przez Gutenberga Luter mógł zacząć rozpowszechniać swoje nauki, wzniecając nieposłuszeństwo wobec papieża. W 1522 r. w ciągu zaledwie dziesięciu tygodni przełożył w Wartburgu Nowy Testament na język niemiecki, a 12 lat później – przy wsparciu wielu współpracowników – opublikował całą Biblię po niemiecku. Teraz każdy piśmienny mógł czytać i interpretować Słowo Boże na swój sposób, co dotychczas było zastrzeżone wyłącznie dla zakonników i biskupów.

Publikacja Biblii w języku narodowym i sprzeciw Lutra wobec papiestwa w 1521 r., gdy spalił publicznie bullę papieską, stały się dla Henryka VIII drogowskazem, jak należy postępować z Rzymem. I to nie kwestie teologiczne, ale owa niezależność władcy świeckiego od papiestwa stały się głównym impulsem, który popchnął pobożnego katolika Henryka VIII w kierunku zbudowania Kościoła narodowego.

Człowiek, który uwolnił Anglię od Rzymu

Prof. Diarmaid MacCulloch z St Cross College w Oksfordzie, wybitny znawca historii Kościoła i chrześcijaństwa, dowodzi, że człowiekiem, który najbardziej przyczynił się do zmiany systemu politycznego w Anglii i umocnienia roli parlamentu, był Thomas Cromwell.

Cromwell urodził się ok. 1485 r. w Putney, oddalonym o 10 km od Westminsteru. Pochodził z nizin społecznych. Jego ojciec Walter był piwowarem, często karanym za „chrzczenie" piwa wodą. Niewiele wiemy o wczesnej młodości Cromwella, ale kronikarz John Foxe (1516–1587), znawca epoki elżbietańskiej, wspomina jego liczne podróże do Włoch. We Florencji Cromwell pracował w banku należącym do Francesco Frescobaldiego. Rodzina Frescobaldich pomogła mu w rozwijaniu talentów handlowych, które objawiły się w czasie wyjazdów do Wenecji i Antwerpii. Cromwell z zapałem zgłębiał zasady bankowości oraz prawa handlowego. Poznał język francuski i włoski, a także biegle posługiwał się łaciną.

Po powrocie do Anglii w 1517 r. zaangażował się w Bostonie w hrabstwie Lincolnshire w działalność gildii kupieckich handlujących owczą wełną. Doskonale radził sobie w sprawach finansowych i z łatwością nawiązywał kontakty. Szczególnie zapisał się epizod z negocjacji Cromwella z papieżem Leonem X, dotyczących przywrócenia przez papieża opłat odpustowych w kaplicy Błogosławionej Marii Dziewicy. Wzniesiona przez gildię kaplica przynosiła spore dochody, zwłaszcza ze sprzedaży odpustu pod nazwą „Schody do nieba". Wysłany do Italii Cromwell znakomicie wywiązał się z zadania.

Otoczenie króla zwróciło uwagę na talent dyplomatyczny Cromwella, dzięki czemu stał się protegowanym i doradcą kardynała Thomasa Wolseya, który od 1515 r. nosił tytuł lorda kanclerza, a w 1518 r. został legatem papieskim z uprawnieniami wyższymi od prymasa Anglii, arcybiskupa Canterbury. Cromwell świetnie manipulował Wolseyem. Przykładem tego może być fakt, że przekonał kardynała, aby przy okazji stawiania sobie grobowca ufundował także szkołę w Ipswich i college w Oksfordzie.

W 1523 r. wspinający się po szczeblach kariery politycznej Cromwell został członkiem parlamentu. Pozwoliło mu to na dogłębne poznanie funkcjonowania tej instytucji. Prof. Diarmaid McCulloch, opisując kontrowersyjną postać Cromwella, nie kryje sympatii i podziwu dla wyrosłego z gminu wielkiego reformatora systemu politycznego Anglii: „Po królu Cromwell był najpotężniejszym człowiekiem w Anglii. Historycy często widzą w nim cynicznego i skorumpowanego manipulatora, człowieka, który budził strach i podejrzliwość na dworze i w całym kraju, najobrzydliwszą postać, jaka kiedykolwiek sprawowała władzę. Lecz taka reputacja jest nieuzasadniona, ponieważ Cromwell był mężem stanu i pionierem, który wprowadził kraj na drogę demokracji parlamentarnej. Jako reformator przekonał króla do wydania pierwszego oficjalnego przekładu Biblii. Ponadto ryzykował życie, przemycając idee reformacji do Kościoła w Anglii".

Cromwell był też cichym sprzymierzeńcem myśli protestanckiej. Należy przypuszczać, że grupa młodych Anglików, którzy odwiedzili Szwajcarię, aby zapoznać się z naukami reformatorów Ulricha Zwingliego i Heinricha Bullingera, została tam wysłana bez wiedzy Henryka VIII i arcybiskupa Canterbury Thomasa Cranmera. Organizatorem tej akcji był Cromwell, który chciał przeszczepić idee protestanckie na grunt angielski. Prof. MacCulloch nazwał to „protestancką bombą z opóźnionym zapłonem". Po powrocie owych młodych Anglików fala ideologii protestanckiej zaczęła nieuchronnie rozlewać się po całej Anglii i docierać do Szkocji. Kiedy Henryk VIII wydał zgodę na przekład Biblii na język angielski, uszczęśliwiony Cromwell nakazał, aby każda parafia w Anglii otrzymała egzemplarz.

W Szkocji ruchom religijnym przewodził protestancki reformator George Wishart. W 1545 r., podczas podróży misyjnej po szkockiej krainie Lothian, spotkał innego reformatora – Johna Knoxa. Wishart popularyzował w Szkocji nauki dwóch wielkich reformatorów szwajcarskich: Jana Kalwina i Ulricha Zwingliego. Był to jednak kruchy grunt dla myśli reformatorskiej, o czym świadczy fakt, że oskarżony o herezję Wishart 1 marca 1546 r. został spalony na stosie w St Andrews.

Podczas panowania Edwarda VI John Knox stał się kontynuatorem nauk Wisharta, nadwornym kaznodzieją królewskim i krzewicielem idei protestanckich w całej Anglii. To jemu północna Anglia zawdzięcza założenie zboru protestanckiego, a Szkocja założenie narodowego Kościoła prezbiteriańskiego.

W 1534 r. parlament angielski przyjął akt supremacji, na podstawie którego monarcha stał się zwierzchnikiem Kościoła episkopalnego w Anglii. W ten oto sposób Thomas Cromwell, osobisty doradca legata papieskiego kardynała Wolseya, przyczynił się do schizmy, która uniezależniła Kościół angielski od Stolicy Apostolskiej.

Chory despota

Od 1534 r. Kościół narodowy nie miał prawa do uchwalania jakichkolwiek przepisów bez zgody króla. Kler mógł mianować tylko tych biskupów, których wskazał władca. Kwestionowanie prerogatyw króla w zakresie władzy cywilnej i duchowej było traktowane jak zdrada stanu. Teraz król Anglii stawał się głową Kościoła jak sam papież. Tytuł najwyższego zwierzchnika Kościoła miał jednak w praktyce wymiar jedynie symboliczny, gdyż rzeczywistą władzę administracyjną i duchową w Kościele anglikańskim nadal sprawował arcybiskup Canterbury, a jego głos i decyzje miało wzmacniać 44 biskupów diecezjalnych. Od 1534 r. prymas Anglii i biskupi mianowani są przez szefa rządu na wniosek komisji kościelnej i pozostaje to wewnętrzną sprawą Kościoła. Obecnie monarcha brytyjski jest wyłącznie głową Kościoła anglikańskiego. W Szkocji władca jest tylko zwykłym członkiem narodowego Kościoła prezbiteriańskiego. Kościoły w Irlandii Północnej (od 1869 r.) i w Walii (od 1920 r.) także są niezależne od korony.

Brytyjski historyk Alison Weir zwraca uwagę, że „do najważniejszych obowiązków króla, których dopełnienie obiecywał w przysiędze koronacyjnej, należały: obrona królestwa, wspieranie Kościoła i wydawanie sprawiedliwych wyroków. Był też dyspozytorem zaszczytów, a w czasie wojny dowódcą armii. Choć Tudorowie nie byli w ścisłym znaczeniu władcami absolutnymi, to na nich spoczywała pełna odpowiedzialność za rządy w kraju, sprawowane za pośrednictwem parlamentu, Tajnej Rady Królewskiej, urzędników państwowych, sędziów, szeryfów i burmistrzów. Tym samym władza królewska stanowiła siłę jednoczącą w państwie".

Dzięki Thomasowi Cromwellowi parlament uzyskał władzę do wydawania suwerennych decyzji w fundamentalnych dla narodu sprawach. Anglia stała się demokracją parlamentarną. Anulowanie małżeństwa z Katarzyną Aragońską w 1533 r. pozwoliło Henrykowi VIII na poślubienie Anny Boleyn, ale król rozpaczliwie wyczekiwał męskiego potomka, którego Anna z racji poronień nie mogła mu dać. Niezawodny Cromwell w wyniku haniebnych intryg i pomówień doprowadził do skazania i egzekucji Anny, a król tydzień później mógł poślubić Jane Seymour.

Szczytowym momentem w karierze syna piwowara z Putney było nadanie mu przez króla 26 sierpnia 1537 r. godności Kawalera Orderu Podwiązki i tytułu hrabiego Essex. Jako doradca króla stał się drugą osobą w państwie. Ściągnęło to na niego nienawiść arystokracji, w szczególności ambitnego i potężnego hrabiego Norfolk.