Będzie to ogólnopolska placówka, zajmująca się m.in. tematyką wywózek Polaków na Wschód. – Sybir to miejsce przymusowych zesłań kolejnych pokoleń Polaków. Kraina złowroga, jednoznacznie kojarząca się z cierpieniem i bólem. Mająca znacznie większy zasięg geograficzny niż samo pojęcie Syberia. Chcemy te różnice pokazać – mówi Kamila Busłowska z białostockiego ratusza. To w Białymstoku przy ul. Węglowej w starym magazynie wojskowym powstanie nowe muzeum. – Idea ośrodka upamiętniającego wiedzę o dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej oraz pamięci o zesłaniach syberyjskich narodziła się już na początku lat 90. XX wieku – opowiada urzędniczka. Po to właśnie w białostockim oddziale Polskiego Towarzystwa Historycznego powstała Sekcja Dziejów Dawnych Ziem Północno-Wschodnich Rzeczypospolitej. Później próbę całościowej dokumentacji zesłań i wywózek podjął Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Białymstoku, a w 1998 roku przy Kościele Ducha Świętego utworzono izbę pamięci, poświęconą tragedii osób wywiezionych na Sybir.
– Koncepcja samodzielnej placówki zaczęła nabierać kształtów w 2010 roku, kiedy władze miasta wydzieliły dwuhektarową działkę z kompleksu przedwojennych magazynów wojskowych z przeznaczeniem na budowę przyszłego muzeum – opowiada Kamila Busłowska. W dwupiętrowym magazynie znajdzie się zasadnicza część wystawiennicza. Administracja mieścić się będzie w dostawionym budynku, w którym zaplanowano również sale konferencyjne, bibliotekę, sale edukacyjne, kawiarnię i zaplecze techniczne. Kompleks muzealny zostanie otoczony lasem stalowych słupów, co ma nawiązywać do syberyjskiej tajgi. Ekspozycja będzie podzielona na kilka bloków tematycznych. Zacznie się od czasów II Rzeczpospolitej przez wkroczenie Armii Czerwonej i zajęcie wschodnich obszarów naszego kraju. Pokazane będą procesy sowietyzacyjne na terenach tzw. Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy.
Punktem kulminacyjnym tej części opowieści stanie się moment aresztowania i wywózki głęboko zakorzeniony we wspomnieniach i relacjach sybiraków. Część ekspozycji poświęcona życiu i pracy na zesłaniu będzie stanowiła temat przewodni wystawy na drugiej kondygnacji budynku. W końcowej części ekspozycji pojawią się trzy zagadnienia – powroty do Polski w akcjach repatriacyjnych, zmiana granic Rzeczypospolitej po 1945 roku i życie w nowej rzeczywistości, a także losy Polaków wywiezionych na Wschód po 1944 roku, jak i tych, którym do kraju nie udało się powrócić. W ekspozycji znajdzie się też temat zbrodni katyńskiej. Dział Gromadzenia i Udostępniania Zbiorów Muzeum Pamięci Sybiru zebrał już blisko 2500 eksponatów.
Do końca grudnia 2016 roku wykonany został stan zerowy obiektu. Teraz na przebudowę czeka magazyn wojskowy o powierzchni ok. 3,1 tys. mkw., trzeba także zbudować budynek zaplecza techniczno-administracyjnego muzeum. W marcu miasto ogłosiło przetarg na dokończenie inwestycji. Wpłynęły trzy oferty w przedziale cenowym od 29,7 mln zł do 34,4 mln zł brutto. Białystok zarezerwował na ten cel ok. 40 mln zł, z czego 14 mln zł będzie pochodziło z dotacji Ministerstwa Kultury. Najtańszą ofertę złożyło konsorcjum Coprosa Polska sp. z o.o i Construcciones Y Promociones Coprosa SA z Hiszpanii. Teraz propozycje firm są sprawdzane pod względem formalnym i merytorycznym. Miasto szacuje, że już we wrześniu zacznie się kolejny etap budowy. Zakończy się ona pod koniec 2019 roku.
