Jaka przyszłość czeka Krym

Najlepszym wyjściem dla półwyspu jest status podobny do Wolnego Miasta Gdańska

Publikacja: 22.03.2015 22:42

Jaka przyszłość czeka Krym

Foto: AFP

Dziś nie ma jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. W Rosji wciąż słychać chóralne okrzyki „Krym jest nasz"! Ale trudno nie zauważyć, że jest to pogląd w świecie odosobniony. Gdzie indziej dominuje pogląd, że półwysep, pozostając częścią terytorium Ukrainy, znajduje się tymczasowo pod rosyjską okupacją. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ, przyjętej 27 marca 2014 r., w której zdecydowana większość państw świata nie poparła tezy, że Krym odtąd należy do Rosji. 100 państw zagłosowało przeciwko, 58 kolejnych wstrzymało się od głosu, de facto odmawiając swego poparcia dla tej tezy. Tylko 11 państw poparło stanowisko Kremla. Rezolucja zaleca wszystkim członkom ONZ, aby nie uznawali władzy Moskwy nad Krymem. Na tej podstawie najsilniejsze pod względem gospodarczym państwa świata wdrożyły sankcje gospodarcze, których celem jest uniemożliwienie skutecznego przyłączenia półwyspu do Rosji.

Rusofobowie czy realiści

Stanowisko to nie wynika z rusofobii, lecz z bardzo praktycznej konstatacji, że dopuszczenie aneksji jako uprawnionego i legalnego instrumentu w polityce uczyniłoby świat mniej bezpiecznym. Mogłoby zachęcać inne państwa do podejmowania podobnych prób aneksji, a więc zwiększyłoby ryzyko konfliktów. Nie ma tutaj miejsca, aby szczegółowo wykazać wady przywoływanych w Rosji argumentów wskazujących na podobieństwa polityki Moskwy wobec Ukrainy z użyciem siły w sprawie Kosowa lub, w innym kontekście, w związku z interwencją w Iraku. Warto jednak zwrócić uwagę, że w żadnym z tych przypadków nie doszło do aneksji terytorium przez inne państwo, a każda z tych interwencji miała charakter koalicyjny i dysponowała jakimś mandatem ONZ. Nawet jeśli zgodzimy się, że był to mandat słaby, naciągany i niewystarczający, to dziś bylibyśmy bez wątpienia w innej sytuacji, gdyby Rosja w sprawie Krymu także dysponowała podobnym, a poparcia tej akcji zadeklarowaoby choćby kilka państw. Jak wiemy, nic takiego się nie wydarzyło. Także dlatego aneksja nie została i nie zostanie przez świat zaakceptowana.

Tego stanu rzeczy nie zmienią ani próby nadania Krymowi jakiegoś sakralnego znaczenia, w rodzaju nazwania go rosyjską Jerozolimą, ani próby reasumpcji decyzji podjętej w 1954 r. o włączeniu Krymu w skład Ukraińskiej Republiki Sowieckiej, świadczące nie tyle o kreatywności, ile o niskiej świadomości prawnej pomysłodawców. Post factum w żaden sposób nie uda się nadać działaniom Moskwy znamion legalności. Nie ulega wątpliwości, że w latach 1991–2014 Rosja nie kwestionowała w stosunkach międzynarodowych przynależności Półwyspu Krymskiego do Ukrainy. Gdyby w 1991 r. zgłosiła roszczenia terytorialne wobec Kijowa albo któregokolwiek ze swych sąsiadów, nie zostałaby uznana za prawnego następcę Związku Radzieckiego i nie zachowałaby stałego miejsca w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. Na przejęcie przez Rosję praw przynależnych ZSRR musieli się zgodzić wszyscy pozostali członkowie organizacji, w tym Ukraina. Wystarczył jednej głos sprzeciwu, aby Moskwa straciła prawo weta w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. Trudno sobie wyobrazić, aby Kijów zaakceptował rosyjski wniosek, będąc pod presją roszczeń terytorialnych.

Więcej niż półwysep

Tak więc po zakończeniu zimnej wojny warunkiem traktowania Rosji jak mocarstwa, następcy ZSRR, było prowadzenie przez Moskwę pokojowej polityki, brak roszczeń terytorialnych wobec sąsiadów i wyrzeczenie się stosowania siły. Z tego punktu widzenia zobowiązania, jakie przyjął na siebie Kreml, podpisując tzw. memorandum budapesztańskie, gwarantujące Ukrainie integralność terytorialną oraz wolność od nacisków militarnych, politycznych i ekonomicznych w zamian za przekazanie Rosji arsenału jądrowego, było tylko potwierdzeniem wcześniejszych zobowiązań z tytułu członkostwa w ONZ i OBWE oraz tych związanych z kartą paryską z 1990 roku.

Odzywające się ostatnio w Rosji głosy, że w Europie trzeba stworzyć całkiem nowy system bezpieczeństwa związany z aneksją Krymu, można porównać do wniosku pirata drogowego, który nie chcąc się podporządkować ograniczeniom prędkości, twierdzi, że kodeks się nie sprawdza i w związku z tym należy natychmiast przystąpić do opracowywania nowego. Szanse powodzenia obu wniosków są podobne.

Tak zatem w kwestii politycznej przyszłości półwyspu nie ma wątpliwości, że w dającej się przewidzieć przyszłości nic się nie zmieni. W sprawach gospodarczych będzie za to coraz gorzej. Wkrótce jakakolwiek działalność biznesowa na Krymie będzie ograniczona wyłącznie do okupowanego terytorium. Region nieuchronnie zacznie się wyludniać. Część mieszkańców wyjedzie do Rosji, część na Ukrainę. W ten sposób jedyną opcją rozwoju półwyspu, jaka pozostanie Kremlowi, będzie dalsza militaryzacja. Ale okupacja Krymu będzie krępować Moskwie ruchy w polityce zagranicznej, blokując perspektywy rozwoju relacji z najbogatszymi państwami świata, znoszenia barier handlowych i wizowych. Przekreśli także perspektywy integracji eurazjatyckiej, gdyż Białoruś i Kazachstan, czując się zagrożone metodami uprawiania przez Rosję polityki, będą wolały trzymać się od niej na dystans. Nie mówiąc już o tym, że nikt nie ma ochoty ponosić kosztów aneksji Półwyspu Krymskiego.

Nowoczesne państwa dążą do ograniczenia omnipotencji wielkich mocarstw poprzez wiązanie ich siecią zobowiązań prawnomiędzynarodowych. Dlatego nikt z tej zdobyczy cywilizacyjnej nie zrezygnuje tylko dlatego, że na Kremlu postanowiono sobie, że ukraiński Krym będzie teraz częścią Rosji. Dla zdecydowanej większości członków ONZ nie chodzi o jakiś mało istotny półwysep, gdzieś na peryferiach świata, ale o zasady uznawane w XXI w. za podstawowe w relacjach międzypaństwowych. To zaś oznacza, że problem Krymu stanie się dla polityki rosyjskiej obciążeniem zarówno w wymiarze wewnętrznym, jak i zewnętrznym. Dlatego warto się zastanawiać nad drogą wyjścia z tej pułapki.

Przyjmijmy założenie, że zaczniemy poszukiwać rozwiązania tego problemu w 2030 r. Prognozowanie tak odległej przyszłości zwykle przynosi mało praktycznych korzyści, ale w tym wypadku jest wygodne. Już dziś możemy być bowiem pewni, że za 15 lat decydenci polityczni odpowiedzialni za powstanie problemu Krymu nie będą mieli wpływu na jego rozwiązanie. Sposób rozwiązania obecnej sytuacji powinien sprzyjać odbudowie wiarygodności Rosji jako państwa, które nie jest niebezpieczne, a także odbudowywać spokój w Europie. Potrzebny więc będzie polityczno-prawny mechanizm, dzięki któremu Moskwa mogłaby na nowo się uwiarygodnić, wykazując swoją zdolność do przestrzegania zasad określonych w Karcie Narodów ONZ i akcie paryskim, w tym zwłaszcza wyrzeczenia się aneksji, użycia siły lub groźby jej stosowania przeciwko sąsiadom.

Stworzyć kondominium

Można wskazać na trzy drogi prowadzące do tego celu:

1. Zawarcie traktatu bilateralnego między Rosją i Ukrainą, regulującego przyszłość półwyspu w oparciu o jego oddanie Moskwie w zamian za reparacje dla Ukrainy.

2. Rezygnacja Rosji z próby aneksji półwyspu i zawarcie porozumienia o wspólnym zarządzaniu nim w okresie przejściowym oraz sposobie określenia jego ostatecznej przynależności, uwzględniającej wyrażoną w sposób wolny i nieskrępowany wolę mieszkańców.

3. Ustanowienie na okres przejściowy, na przykład 20 lat, międzynarodowego reżimu powierniczego. Po tym okresie instytucja sprawująca zarząd byłaby zobligowana do zorganizowania referendum o przynależności państwowej półwyspu.

Pierwsze dwa warianty, choć prawdopodobnie optymalne, mogą być bardzo trudne do realizacji nawet w odległej perspektywie czasowej ze względu na emocje po obu stronach konfliktu, które w znacznym stopniu będą podnosić polityczną cenę wariantów dwustronnych, zarówno w Rosji, jak i na Ukrainie. Lepszy z tego punktu widzenia byłby wariant trzeci, polegający na utworzeniu tymczasowego rosyjsko-ukraińskiego kondominium pod międzynarodowym zarządem.

Wolne Miasto Krym

W latach 1919–1939 r. takie terytorium wspólne istniało i udział w zarządzaniu nim miała Polska. Było nim Wolne Miasto Gdańsk, w którym władzę wykonawczą sprawował Wysoki Komisarz Ligi Narodów. Dziś można byłoby wykorzystać Radę Powierniczą ONZ, która została powołana, aby zapewnić pokojowy przebieg procesom dekolonizacji. Choć większość terytoriów, za które odpowiadała, uzyskała niepodległość w latach 60. XX wieku (ostatnie: Palau w 1994 r.), to instytucja wciąż istnieje i może się przydać do pokojowego rozwiązania problemu Krymu. Zwłaszcza że rozdział XIII Karty Narodów Zjednoczonych przewiduje możliwość dobrowolnego poddania jakiegoś spornego obszaru pod powiernictwo ONZ. O warunkach decyduje zawarta w odniesieniu do konkretnego terytorium umowa międzynarodowa. Taki układ powinien zawierać warunki administracji oraz określić władzę zarządzającą – mogłoby to być państwo lub grupa państw, np. członków OBWE, lub sama ONZ. Cele międzynarodowego systemu powiernictwa określa art. 76 KNZ. Jako główny i najważniejszy wymienia: „umacnianie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa". Rosja, Ukraina i cała Europa potrzebują mechanizmu, za pomocą którego można by było przekształcić rozwiązywanie problemu Krymu w proces umacniający międzynarodowy pokój i bezpieczeństwo. Lepiej w tym celu nadać nową funkcję już istniejącej instytucji, niż tworzyć jakąś specjalną strukturę. Problem Krymu ani nie da o sobie zapomnieć, ani się sam nie rozwiąże, dlatego już dziś warto się zastanawiać nad politycznymi środkami uregulowania kryzysu choćby w odległej przyszłości. Zwłaszcza w Rosji.

Autor jest dyrektorem Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia. Skrócona wersja tekstu została opublikowana w popularnym rosyjskim serwisie internetowym „Wiedomosti".

Dziś nie ma jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. W Rosji wciąż słychać chóralne okrzyki „Krym jest nasz"! Ale trudno nie zauważyć, że jest to pogląd w świecie odosobniony. Gdzie indziej dominuje pogląd, że półwysep, pozostając częścią terytorium Ukrainy, znajduje się tymczasowo pod rosyjską okupacją. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ, przyjętej 27 marca 2014 r., w której zdecydowana większość państw świata nie poparła tezy, że Krym odtąd należy do Rosji. 100 państw zagłosowało przeciwko, 58 kolejnych wstrzymało się od głosu, de facto odmawiając swego poparcia dla tej tezy. Tylko 11 państw poparło stanowisko Kremla. Rezolucja zaleca wszystkim członkom ONZ, aby nie uznawali władzy Moskwy nad Krymem. Na tej podstawie najsilniejsze pod względem gospodarczym państwa świata wdrożyły sankcje gospodarcze, których celem jest uniemożliwienie skutecznego przyłączenia półwyspu do Rosji.

Rusofobowie czy realiści

Stanowisko to nie wynika z rusofobii, lecz z bardzo praktycznej konstatacji, że dopuszczenie aneksji jako uprawnionego i legalnego instrumentu w polityce uczyniłoby świat mniej bezpiecznym. Mogłoby zachęcać inne państwa do podejmowania podobnych prób aneksji, a więc zwiększyłoby ryzyko konfliktów. Nie ma tutaj miejsca, aby szczegółowo wykazać wady przywoływanych w Rosji argumentów wskazujących na podobieństwa polityki Moskwy wobec Ukrainy z użyciem siły w sprawie Kosowa lub, w innym kontekście, w związku z interwencją w Iraku. Warto jednak zwrócić uwagę, że w żadnym z tych przypadków nie doszło do aneksji terytorium przez inne państwo, a każda z tych interwencji miała charakter koalicyjny i dysponowała jakimś mandatem ONZ. Nawet jeśli zgodzimy się, że był to mandat słaby, naciągany i niewystarczający, to dziś bylibyśmy bez wątpienia w innej sytuacji, gdyby Rosja w sprawie Krymu także dysponowała podobnym, a poparcia tej akcji zadeklarowaoby choćby kilka państw. Jak wiemy, nic takiego się nie wydarzyło. Także dlatego aneksja nie została i nie zostanie przez świat zaakceptowana.

2 / 3
artykułów
Czytaj dalej. Kup teraz
Opinie polityczno - społeczne
Jędrzej Bielecki: Czy Polska będzie hamulcowym akcesji Ukrainy do Unii Europejskiej?
Opinie polityczno - społeczne
Stefan Szczepłek: Jak odleciał Michał Probierz, którego skromność nie uwiera
Opinie polityczno - społeczne
Udana ściema Donalda Tuska. Wyborcy nie chcą realizacji 100 konkretów
Opinie polityczno - społeczne
Michał Szułdrzyński: Przeszukanie u Zbigniewa Ziobry i liderów Suwerennej Polski. Koniec bezkarności
Opinie polityczno - społeczne
Aleksander Hall: Jak odbudować naszą wspólnotę