Odwołanie od decyzji organu rentowego w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych pełni rolę pozwu. Odwołanie powinno zawierać oznaczenie zaskarżonej decyzji, zwięzłe przytoczenie zarzutów oraz wniosków i ich uzasadnienie oraz podpis ubezpieczonego (albo przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika). Oznaczenie zaskarżonej decyzji to podanie takich informacji, które bez nadmiernych trudności pozwolą ją zidentyfikować. W praktyce wystarczy więc wskazanie organu, który wydał decyzję oraz podanie daty jej wydania i numeru decyzji. Jeżeli odwołanie jest skutkiem niewydania decyzji we właściwym terminie, należy określić datę złożenia wniosku, jego przedmiot oraz organ rentowy, do którego został złożony. Gdy chodzi o zarzuty wystarczy, jeśli odwołujący się wyrazi swoje niezadowolenie (pokrzywdzenie) z treści decyzji. W odwołaniu warto też powołać konkretne dowody, które mają zostać przeprowadzone w postępowaniu przed sądem (np. z zeznań świadków, z dokumentów). Każdy fakt może być dowodzony wszelkimi środkami, które sąd uzna za pożądane i ich dopuszczenie za celowe. Należy przy tym pamiętać, że na etapie postępowania sądowo-odwoławczego to nie organ ma udowadniać prawidłowość wydanej przez siebie decyzji, lecz strona ma udowodnić, że wskazane przez nią w odwołaniu okoliczności faktycznie miały miejsce (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 14 grudnia 2017 r., III AUa 2227/16). Odwołanie wolne jest od opłat sądowych.
Organ rentowy po otrzymaniu odwołania ma dwie możliwości. Jeżeli uzna odwołanie za słuszne – wówczas zmieni lub uchyli zaskarżoną decyzję niezwłocznie, nie później niż w terminie 30 dni od dnia wniesienia odwołania. W tym wypadku odwołaniu nie nadaje się dalszego biegu. Jeżeli natomiast ZUS odwołania nie uwzględni, przekaże akta sprawy do sądu.
Regułą jest rozpoznawanie spraw przeciwko ZUS w pierwszej instancji przez sądy okręgowe – sądy pracy i ubezpieczeń społecznych. Sądy rejonowe są właściwe do rozpoznania spraw o zasiłek chorobowy, wyrównawczy, opiekuńczy, macierzyński oraz pogrzebowy; o świadczenie rehabilitacyjne; o ustalenie niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności; o odszkodowanie z tytułu wypadku w drodze do/z pracy, wypadku przy pracy lub choroby zawodowej czy wypadku lub choroby zawodowej pozostającej w związku z czynną służbą wojskową albo służbą w Policji.
W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych można występować jako ubezpieczony – czyli osoba która ubiega się o świadczenie z ubezpieczeń społecznych albo o emeryturę lub rentę, ustalenie istnienia bądź nieistnienia obowiązku ubezpieczenia, jego zakresu lub wymiaru składki z tego tytułu, czy też świadczenia w sprawach należących do właściwości ZUS. W toku postępowania ubezpieczonego nazywa się zamiennie wnioskodawcą lub odwołującym się.
W postępowaniu – niezależnie od ubezpieczonego, może brać udział również zainteresowany, czyli ten, czyje prawa lub obowiązki zależą od rozstrzygnięcia sprawy. Nie chodzi przy tym o zainteresowanie w sensie potocznym a o osobę, dla której wynik toczącego się postępowania będzie oddziaływał na jej prawa lub obowiązki wynikające z prawa ubezpieczeń społecznych. W praktyce będzie to np. pracodawca w sprawie o jednorazowe odszkodowanie, stwierdzenie choroby zawodowej lub o ustalenie uprawnień pracownika do zasiłku chorobowego w trakcie trwania zatrudnienia. Sąd zobowiązany jest każdorazowo zawiadomić zainteresowanego o możliwości wzięcia przez niego udziału w toczącym się postępowaniu sądowym. Zainteresowany może przystąpić do sprawy w ciągu dwóch tygodni od dnia doręczenia zawiadomienia.
Przeniesienie sprawy na drogę sądową przez wniesienie odwołania od decyzji organu rentowego ogranicza się do okoliczności uwzględnionych w decyzji, a między stronami spornych. Przed sądem ubezpieczony może żądać jedynie korekty stanowiska zajętego przez organ rentowy i wykazywać swoją rację, odnosząc się do przedmiotu sporu objętego zaskarżoną decyzją, natomiast nie może żądać czegoś, o czym organ rentowy nie decydował (wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 15 lipca 2016 r., III AUa 1852/15).