Interes prawny - wiele punktów widzenia

Interes prawny w żądaniu ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa (art. 189 k.p.c.)

Aktualizacja: 26.12.2017 16:22 Publikacja: 26.12.2017 12:51

Interes prawny - wiele punktów widzenia

Foto: Fotolia

Pojęcie interesu prawnego, jak wskazuje coraz liczniejsze orzecznictwo, budzi w konkretnych sprawach wątpliwości. Wynika to wielokrotnie z odmiennego postrzegania przez strony (czy ich pełnomocników) oraz sądy, które muszą mierzyć się z wyjaśnianiem znaczenia tego pojęcia. Sądy z istoty rzeczy podchodzą i będą podchodzić do tego zagadnienia w sposób czysto jurydyczny, strony widzą w interesie tym interes majątkowy (ekonomiczny) lub niemajątkowy, uwarunkowany ich sytuacją życiową, a ich pełnomocnicy muszą ten interes majątkowy lub niemajątkowy przenosić na grunt prawny, co wydaje się zadaniem najtrudniejszym.

Jak aktualnie wyjaśnia Sąd Najwyższy, „pojęcie interesu prawnego należy rozumieć szeroko, tzn. nie tylko w sposób wynikający z treści określonych przepisów prawa przedmiotowego, lecz i uwzględniający oprócz treści tych przepisów również ogólną sytuację prawną powoda. W konstrukcji powództwa o ustalenie istnienia prawa pojęcie to powinno być interpretowane z uwzględnieniem szeroko pojmowanego dostępu do sądów w celu zapewnienia ochrony prawnej lub prawa. W orzecznictwie wyjaśniono, że jeżeli powództwo o ustalenie istnienia prawa jest jedynym możliwym środkiem jego ochrony, powód ma interes prawny w żądaniu ustalenia. Powództwo przewidziane w art. 189 k.p.c. ma znaczenie uniwersalne, a interes prawny w rozumieniu tego przepisu stanowi szeroką formułę, obejmującą wiele sytuacji prawnych, w których uwikłany może być podmiot występujący z powództwem ustalenia (nieistnienia) prawa lub stosunku prawnego" (wyrok SN z 24 maja 2017 r., III CSK 155/16 i wyrok SN z 9 lutego 2012 r., III CSK 181/11, orzecznictwo SN dostępne na www.sn.pl poza podanymi publikatorami, por. też m.in.: wyroki SN z 2 lutego 2017 r., I CSK 137/16, z 3 grudnia 2015 r., III CSK 13/15, uchwałę SN z 14 marca 2014 r., III CZP 121/13). Pojęcie to należy rozumieć jako obiektywnie występującą potrzebę ochrony sfery prawnej powoda, którego prawa zostały lub mogą zostać zagrożone czy których istnienie lub treść są niepewne. Ocena interesu prawnego wymaga zindywidualizowanych, elastycznych kryteriów, uwzględniających celowościowe podstawy powództwa z art. 189 k.p.c., a jedną z przesłanek wymagających uwzględnienia jest wpływ, jaki wyrok ustalający wywarłby na sytuację prawną powoda (wyrok SN z 15 maja 2013 r., sygn. akt III CSK 254/12).

Powództwo uregulowane w art. 189 k.p.c. ma znaczenie uniwersalne i odnosi się co do zasady do wszystkich stosunków o charakterze cywilnoprawnym (wyrok SN z 9 lutego 2012 r., III CSK 181/11, zob. też wyrok SN z 10 czerwca 2011 r., II CSK 568/10). Jego funkcją jest usunięcie poprzez orzeczenie sądu niepewności stanu prawnego zachodzącej w stosunkach pomiędzy legitymowanym interesem prawnym powodem a wyznaczonym tym interesem pozwanym (wyrok SN z 14 kwietnia 2016 r., IV CSK 435/15, o funkcji ochronnej art. 189 k.p.c. i jego szerokim stosowaniu na gruncie spraw pracowniczych – wyrok SN z 6 kwietnia 2017 r., II PK 39/16). „Skuteczne powołanie się na interes prawny w wystąpieniu z żądaniem ustalenia prawa lub stosunku prawnego wymaga wykazania, że oczekiwane rozstrzygnięcie wywoła takie skutki w stosunkach między stronami, w następstwie których ich sytuacja prawna zostanie określona jednoznacznie i tym samym wyeliminowane zostanie, wynikające z błędnego przekonania co do przysługiwania powodowi określonych uprawnień, ryzyko naruszenia w przyszłości jego praw" (wyrok SN z 18 czerwca 2015 r., III CSK 372/14, LEX nr 1745578, zob. też wyroki SN z 19 września 2013 r., I CSK 727/12, z 2 października 2008 r., II CSK 194/08).

O prawnym charakterze interesu decyduje istniejąca obiektywnie potrzeba ochrony sfery prawnej powoda. Może on wynikać z bezpośredniego zagrożenia prawa powoda, może też może zmierzać do zapobieżenia temu zagrożeniu. Występuje także wtedy, gdy istnieje niepewność stanu prawnego lub prawa, gdy określona sytuacja zagraża naruszeniem uprawnień przysługujących powodowi bądź też stwarza wątpliwość co do ich istnienia czy realnej możliwości realizacji (wyrok SN z 29 marca 2012 r., I CSK 325/11, w odniesieniu do prewencyjnego i zapobiegawczego charakteru powództwa zob. też wyroki SN z 14 lipca 2017 r., II CSK 745/16, z 4 kwietnia 2014 r., I PK 234/13, z 13 grudnia 2012 r., IV CSK 204/12, z 20 maja 2011 r., II PK 295/10, z 8 marca 2011 r., III CSK 127/10, z 7 kwietnia 2010 r., II PK 342/09, z 18 czerwca 2009 r., II CSK 33/09 i postanowienie z 16 kwietnia 2009 r., I CZ 15/09). „Interes prawny może polegać na usunięciu niepewności co do prawa majątkowego, które jeszcze się nie zaktualizowało, a także praw o charakterze niemajątkowym" (wyrok SN z 11 kwietnia 2017 r., I PK 132/16). Odnotowania wymaga jednak pogląd, że powództwo o ustalenie nie ma obecnie w zasadzie charakteru zapobiegawczo-prewencyjnego (wyrok SN z 9 grudnia 2011 r., III CSK 138/11).

„Interes prawny może być rozumiany jako potrzeba prawna wynikająca z określonej sytuacji prawnej w przypadku, gdy powstała sytuacja grożąca naruszeniem prawa przysługującego uprawnionemu, bądź też powstała wątpliwość co do jego istnienia i nie należy go ponadto utożsamiać z interesem jedynie ekonomicznym" (wyrok SN z 4 października 2001 r., I CKN 425/00, LEX nr 52719). Powództwa oparte na art. 189 k.p.c. mogą dotyczyć praw zarówno o charakterze majątkowym, jak i niemajątkowym, z kolei prawami majątkowymi są wszelkie prawa wywodzące się bezpośrednio ze stosunków obejmujących ekonomiczne interesy stron (postanowienie SN z 21 maja 2015 r., IV CZ 11/15). Nie można też definitywnie wykluczyć sytuacji, w której żądanie ustalenia istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa uzasadnione jest wyłącznie interesem finansowym (wyrok SN z 12 kwietnia 2002 r., I CKN 1562/99, LEX nr 560840).

Powództwo o ustalenie może być również wytoczone przez osobę trzecią, przeciw stronie lub stronom stosunku prawnego, a nawet innej osobie trzeciej, o ile tylko powodowa osoba trzecia ma interes prawny w takim ustaleniu w relacji do pozwanego (wyrok SN z 24 kwietnia 2015 r., II CSK 438/14 oraz orzeczenie SN z 15 października 1937 r., I C 855/36, LEX nr 362237, por. też wyroki SN z 22 listopada 2013 r., II CSK 114/13, z 21 marca 2013 r., II CSK 406/12). Wystąpienie z takim powództwem bezspornie nie jest ograniczone ani podmiotowo, ani temporalnie (wyrok SN z 30 września 2015 r., I CSK 773/14). Interes prawny jest kategorią obiektywną i musi być wykazany przez powoda (wyrok SN z 24 kwietnia 2014 r., III CSK 182/13 i wyrok SN z 12 kwietnia 2012 r., II CSK 474/11). Powództwo takie nie może skutecznie zmierzać do ustalenia faktów niemających prawotwórczego charakteru (wyroki SN z 17 grudnia 1997 r., I PKN 434/97 i z 31 stycznia 2017 r., I PK 49/16).

Interes prawny istnieje w tych przypadkach, gdy powództwo o ustalenie w większym stopniu zabezpiecza ochronę praw powoda (postanowienie SN z 29 stycznia 2014 r., II PK 234/13, LEX nr 1647013, zob. też m.in. wyroki SN z 2 października 2015 r., II CSK 610/14, z 2 lipca 2015 r., V CSK 640/14, z 3 października 2014 r., V CSK 528/13, z 10 kwietnia 2014 r., II PK 179/13, z 7 marca 2013 r., IV CSK 469/12, z 8 lutego 2013 r., IV CSK 306/12, z 4 marca 2011 r., I CSK 351/10 i postanowienie SN z 29 października 2009 r., III CZP 79/09). Przy czym interes ten powinien być rozumiany elastycznie, z uwzględnieniem celowościowej wykładni tego pojęcia i konkretnych okoliczności danej sprawy (wyrok SN z 2 października 2015 r., II CSK 610/14 oraz m.in. wyroki SN z 22 października 2014 r., II CSK 687/13, z 10 czerwca 2011 r., II CSK 568/10, z 27 stycznia 2011 r., I CSK 237/10, z 30 października 2008 r., II CSK 233/08). Musi występować w chwili orzekania, ale jeśli żądanie pozwu dotyczy ustalenia istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego w określonej wcześniejszej chwili, decyduje istnienie lub nieistnienie wskazanego w pozwie stosunku prawnego w tej chwili (zob. wyroki SN z 4 kwietnia 2014 r., II CSK 403/13, z 7 grudnia 2012 r., II CSK 143/12, z 18 kwietnia 2012 r., V CSK 149/11, z 12 kwietnia 2012 r., II CSK 474/11).

Mimo wielu wypowiedzi judykatury nadal można zaobserwować próby nadmiernego rozszerzania omawianego pojęcia (zob. np. wyrok SN z 6 października 2017 r., V CSK 52/17, LEX nr 2372279, postanowienie SN z 26 lipca 2017 r., III CZ 25/17).

Autor jest radcą prawnym, doktorem nauk prawnych, wykładowcą Uczelni Łazarskiego w Warszawie

Pojęcie interesu prawnego, jak wskazuje coraz liczniejsze orzecznictwo, budzi w konkretnych sprawach wątpliwości. Wynika to wielokrotnie z odmiennego postrzegania przez strony (czy ich pełnomocników) oraz sądy, które muszą mierzyć się z wyjaśnianiem znaczenia tego pojęcia. Sądy z istoty rzeczy podchodzą i będą podchodzić do tego zagadnienia w sposób czysto jurydyczny, strony widzą w interesie tym interes majątkowy (ekonomiczny) lub niemajątkowy, uwarunkowany ich sytuacją życiową, a ich pełnomocnicy muszą ten interes majątkowy lub niemajątkowy przenosić na grunt prawny, co wydaje się zadaniem najtrudniejszym.

Pozostało 93% artykułu
2 / 3
artykułów
Czytaj dalej. Kup teraz
Prawo karne
Przeszukanie u posła Mejzy. Policja znalazła nieujawniony gabinet
Prawo dla Ciebie
Nowe prawo dla dronów: znikają loty "rekreacyjne i sportowe"
Edukacja i wychowanie
Afera w Collegium Humanum. Wykładowca: w Polsce nie ma drugiej takiej „drukarni”
Edukacja i wychowanie
Rozporządzenie o likwidacji zadań domowych niezgodne z Konstytucją?
Praca, Emerytury i renty
Są nowe tablice GUS o długości trwania życia. Emerytury będą niższe