Bodnar: abonament RTV wg projektowanych zasad będzie naruszał prawa i wolności

W piśmie do marszałka Sejmu z 5 czerwca 2017 r. rzecznik  Adam Bodnar wylicza w usterki w procedowanym w Sejmie projekcie: jest wątpliwy z punktu widzenia polskiego i unijnego prawa o ochronie danych osobowych, chce uszczelnić system poboru abonamentu w sposób niesprawiedliwy – bo dociskając tylko jedną grupę obywateli (tych, którzy korzystają z kablówek). Może się skończyć tym, że polskie państwo przegrywać będzie w sądzie z firmami telekomunikacyjnymi.

Przekazany przez rząd do Sejmu projekt zakłada, że jeśli ktoś podpisał umowę z telewizją kablową (zawarł umowę o dostarczanie telewizji płatnej), to ma odbiornik telewizyjny w stanie umożliwiającym natychmiastowy odbiór programu (czyli także bez kablówki). W związku z tym – aby uszczelnić system zbierania opłat abonamentowych na rzecz publicznej telewizji i radia - dostawcy usług telewizji płatnej zostaliby zobowiązani do przekazywania Poczcie danych o abonentach. W ten sposób państwo łatwiej dowiedziałoby się, kto ma telewizor i nie płaci abonamentu. Przy czym, jak zauważa Rzecznik, przepisy te nie dotkną tych, którzy mają telewizor, ale nigdy go nie zarejestrowali i nie korzystają z kablówek – ale np. z cyfrowej telewizji naziemnej, telewizji satelitarnej albo płatnych usług świadczonych spoza Polski.

- Jako Rzecznik Praw Obywatelskich z uwagą monitoruję inicjatywy ustawodawcze, które mogą wiązać się z ograniczeniem praw i wolności człowieka i obywatela - w tym przypadku prawa do ochrony danych osobowych. Docierają do mnie też informacje od zaniepokojonych dostawców usług telewizji płatnej, którzy mają zostać zobowiązani do przekazywania danych osobowych klientów. Otrzymałem również opinię Polskiej Izby Komunikacji Elektronicznej oraz kopię skargi skierowanej przez izby samorządu gospodarczego mediów i telekomunikacji do Komisji Europejskiej – pisze RPO do Marszałka Sejmu. - Ponieważ przedstawiony projekt, mimo sformułowania przeze mnie uwag na etapie konsultacji społecznych, nadal rodzi istotne wątpliwości, pragnę je przedstawić Panu Marszałkowi.

RPO podkreśla, że nie kwestionuje konieczności przyjęcia przepisów, które będą sprzyjały poprawie obowiązujących rozwiązań, a co za tym idzie - realizowaniu misji publicznej mediów. Wskazuje jednak, że w trakcie prac nad projektem nie rozważono żadnych alternatywnych sposobów osiągnięcia zamierzonego celu.

Oto wady, jakie według Rzecznika ma projektowany system ściągania abonamentu:

1. Polskie przepisy o ochronie danych osobowych

Dane osobowe są wartością istotną i podlegają w demokratycznym państwie prawnym ochronie. Zasady przetwarzania tych danych uregulowane są w ustawie o ochronie danych osobowych (Dz. U. z 2016 r., poz. 922). Ustawa (w art. 26) podaje przesłanki, jakie pozwalają na przetwarzania danych w innym celu niż ten, dla którego zostały zebrane (to przypadek sieci kablowych, które nie zbierały od abonamentów ich danych po to, by przekazać je Poczcie Polskiej), ale czy te przesłanki mogą być wykorzystane w ustawie o abonamencie RTV? Dyskusyjne jest bowiem, jak powinny być spełnione te przesłanki (jeśli kumulatywnie – to proponowane rozwiązanie nie byłoby właściwe).

Nie jest rolą Rzecznika rozstrzyganie takich wątpliwości, jednak powinny one zostać w tym miejscu zasygnalizowane, a ostatecznie zajęte stanowisko w tej sprawie przekonująco uzasadnione przez ustawodawcę.

2. Unijne przepisy o ochronie danych osobowych

Sytuację komplikują jeszcze bardziej przepisy unijne: obowiązujące i te, które wejdą za rok.

- Jest bowiem wątpliwe, czy projekt „abonamentowy" jest zgodny z obowiązującą dyrektywą w sprawie ochrony osób fizycznych w zakresie przetwarzania danych osobowych i swobodnego przepływu tych danych (95/46/WE - Dz. Urz WE L281 z 23.11.1995, s. 31 ze zm.). Wyraźnie podkreśla ona wymóg „konieczności" jako przesłanki dopuszczalności przetwarzania danych. Czy wymóg ten spełnia ustawa „abonamentowa"? Przecież dla Poczty dane z kablówek nie są „konieczne" - mogłaby ona wykonywać swoje zadania związane z pobieraniem abonamentu bez sięgania do baz danych osobowych dostawców usług telewizji płatnej - wskazuje RPO.

Sytuację polskiego projektu ustawy skomplikuje jeszcze bardziej to, że za rok (25 maja 2018 r.) wejdą w życie przepisy wynegocjowanego wspólnie przez wszystkie kraje Unii (w tym Polskę) ogólnego rozporządzenia o ochronie danych osobowych. Będą one wiązały bezpośrednio wszystkie kraje członkowskie, i - zgodnie z polską Konstytucją – będą miały pierwszeństwo przed polskimi ustawami. Wobec tego działające w Polsce firmy będą miały obowiązek nie stosować ustawy, która będzie sprzeczna z tym rozporządzeniem. A stanowi ono, że dane osobowe muszą być zbierane w konkretnych, wyraźnych i prawnie uzasadnionych celach, i nieprzetwarzane dalej w sposób niezgodny z tymi celami.

Jak się to może skończyć? Rzecznik przypomina, że w grudniu 2016 r. Trybunał Sprawiedliwości UE wydał wyrok w sprawie m.in. szwedzkiej firmy telekomunikacyjnej Tele2 (wyrok TSUE z 21 grudnia 2016 r. w sprawie C-203/15, ECLI:EU:C:2016:970), która - powziąwszy wątpliwości dotyczące obowiązków nałożonych na nią przez prawo krajowe w kontekście prawa UE - odmówiła wykonania tych obowiązków (retencji danych) i zaprzestała przekazywania danych telekomunikacyjnych właściwym podmiotom. W wyniku krajowego postępowania sądowego sprawa trafiła do TSUE, który ostatecznie w wyroku dokonał wykładni przepisów prawa UE przemawiającej na korzyść Tele2.

3. Ochrona danych w polskim prawie telekomunikacyjnym

Prawo telekomunikacyjne (art. 159, Dz. U. z 2016 r., poz. 1489 ze zm.) stanowi, że tajemnicą telekomunikacyjną objęte są m.in. dane dotyczące użytkownika. Przepisy te wyraźnie zakazują przekazywania takich treści przez osoby inne niż nadawca i odbiorca komunikatu.

- Owszem, tak jak w przepisach o ochronie danych osobowych, tu też są odstępstwa i projektowana ustawa o abonamencie do takiego odstępstwa właśnie się odwołuje. Jednak rzecz dotyczy ingerencji w konstytucyjne prawo do prywatności oraz prawo do autonomii informacyjnej (art. 47 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP oraz w art. 51 ust. 2 Konstytucji RP) - ingerencja w takie wartości wymaga dobrego uzasadnienia „niezbędności w demokratycznym państwie prawnym". Nie może to być zatem czysto formalny zabieg, polegający na przyjęciu podstawy ustawowej, lecz musi towarzyszyć temu również uzasadnienie merytoryczne. Uzasadnienie do projektu ustawy nie wyjaśnia w ogóle, dlaczego akurat takie, a nie inne, rozwiązanie zaproponowano - pisze RPO.

4. Różnicowanie odbiorców

Projektowana ustawa wpłynie na obrót danymi osobowymi tych, którzy korzystają z telewizji kablowych. Zdaniem RPO tu pojawia się problem: czy dopuszczalne jest to, by danina publiczna (a jest nią abonament rtv) nakładana była w taki sposób? Realizowany przez ustawę cel uszczelnienia systemu dotyczyć będzie bowiem wyłącznie części osób zobowiązanych do ponoszenia opłat abonamentowych.

Nie bez znaczenia pozostają również argumenty podnoszone przez operatorów, że przyjęcie projektu w zaproponowanym kształcie może w praktyce skłonić abonentów do rezygnacji z usług dostawców krajowych na rzecz płatnych platform i serwisów umiejscowionych poza terytorium Polski. W efekcie doprowadzi do utraty przychodów przez Skarb Państwa, a także Polski Instytut Sztuki Filmowej. Głosy te powinny zostać należycie uwzględnione w toku prac nad rozwiązaniami dotyczącymi finansowania realizacji misji publicznej publicznego radia i telewizji.

Nieprzekonująca dla RPO z tego punktu widzenia jest również koncepcja włączenia podmiotów prywatnych (dostawców usług telewizji kablowej) w proces poboru daniny publicznej poprzez zobowiązanie ich do przekazania danych osobowych osób zawierających umowę o dostarczanie usług telewizji płatnej. Pozyskiwanie danych osobowych do celów publicznoprawnych prowadzić będzie bowiem do zmiany warunków umów zawartych wcześniej w trybie prywatnoprawnym, co może budzić obawy z punktu widzenia ochrony praw stron takiej umowy.

Na koniec RPO zauważa, że w raporcie z konsultacji projektu poinformowano, że Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych sformułował stanowisko odmienne od RPO, to jednak – kiedy zapoznać się z tym stanowiskiem, to widać, że pozytywna ocena dotyczy uwzględnienia części uwag zgłoszonych na wcześniejszych etapach uzgodnień. GIODO nadal stwierdza, że „podtrzymuje wątpliwości wobec koncepcji zaangażowania dostawców usług telewizji płatnej, a więc podmiotów prywatnych, w proces poboru opłat abonamentowych, będących rodzajem daniny publicznej, poprzez możliwość pozyskiwania przetwarzanych przez nich danych odbiorców końcowych".