Wyłudzanie VAT - kary nawet 25 lat pozbawienia wolności

Rząd Beaty Szydło motywuje potrzebę zaostrzenia prawa w zakresie ścigania przestępstw przeciwko wiarygodności dokumentów związanych z wyłudzaniem podatku od towarów i usług ogromnymi stratami, które sięgają miliardów złotych rocznie. Ponosi je Skarb Państwa, jako podmiot pokrzywdzony.

Z raportu Najwyższej Izby Kontroli wynika, iż organy skarbowe w 2015 r. wykryły fikcyjne faktury na kwotę 81,9 mld zł.

Do Sejmu wpłynął 22 września 2016 r. rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy kodeks karny i niektórych innych ustaw dotyczący m. in. wprowadzenia do kodeksu karnego nowych przestępstw przeciwko wiarygodności dokumentów związanych z wyłudzaniem podatku od towarów i usług. Z uzasadnienia do projektu wynika, że głównymi inicjatorami zmian byli bijący na alarm, polscy przedsiębiorcy, którzy potrzebę zmian argumentowali przede wszystkim zaburzeniem zasad wolnego rynku, a także uczciwej konkurencji. W obecnym stanie prawnym, główne sektory gospodarki narażone na największe nadużycia ze strony zorganizowanych grup przestępczych zajmujących się wyłudzaniem VAT to:

- sektor paliwowy,

- stalowy,

- alkoholowy a także wyrobów tytoniowych.

To właśnie uczciwi przedstawiciele tych dziedzin gospodarki są największymi zwolennikami omawianych zmian w prawie.

Uzupełnieniem ofensywy legislacyjnej rządu w zakresie walki z procederem wyłudzania podatku VAT jest także ustawa z 1 grudnia 2016 r. o zmianie ustawy o podatku od towarów i usług oraz niektórych innych ustaw (ustawę przekazano prezydentowi do podpisu), która zawiera również zmiany dotyczące przepisów kodeksu karnego skarbowego. Celem zmian jest przede wszystkim zaostrzenie sankcji karnych skarbowych osób biorących udział w procederze wyłudzania podatku.

Niewystarczające przepisy

Obecną podstawą prawną odpowiedzialności karnej za przestępstwo wyłudzania podatku VAT jest przede wszystkim art. 62 i art. 54 k.k.s. Pierwszy z przepisów, w sposób ogólny przewiduje karalność zachowania polegającego na działaniu wbrew obowiązkowi i nie wystawianiu faktury lub rachunku za wykonanie świadczenia lub wystawianiu ich w sposób wadliwy, bądź też odmowie ich wydania. Za tak przypisane sprawcy przestępstwo grozi grzywna do 180 stawek dziennych (a więc maksymalna wysokość grzywny w 2016 r. może wynosić ok. 4,5 mln złotych, gdyż jej wysokość uzależniona jest każdego roku od minimalnego wynagrodzenia określanego rozporządzeniem). Przedsiębiorca, który posługiwałby się nierzetelną lub tzw. "pustą" fakturą w obrocie, naraża się na bardziej dolegliwą odpowiedzialność przewidującą możliwość orzeczenia grzywny do 240 stawek dziennych grzywny, tj. maksymalnie ok. 5,9 mln zł w 2016 r. Najsurowszą sankcję karną posiada jednak przepis art. 54 k.k.s. sankcjonujący uchylanie się od opodatkowania poprzez nieujawnianie podstawy lub przedmiotu opodatkowania, bądź też nieskładanie deklaracji podatkowych. Przepis ten umożliwia orzeczenie przez sąd grzywny do 720 stawek dziennych (maksymalna wysokość grzywny w 2016 r. – 17,76 mln zł), kary pozbawienia wolności (maksymalnie do 5 lat) lub obu tych kar łącznie.

Pomimo możliwości orzeczenia relatywnie wysokiej kary grzywny (do 17,76 mln zł), a także kary pozbawienia wolności sięgającej nawet 5 lat, przepisy te okazały się niewystarczające w walce z dobrze zorganizowanymi grupami przestępczymi specjalizującymi się w przestępstwach gospodarczych.

Co na to Sąd Najwyższy

W dotychczasowej walce z procederem wyłudzania VAT przełomowa okazała się Uchwała Sądu Najwyższego z 18 grudnia 2013 r. I KZP 19/13, której nota bene nadano moc zasady prawnej. Dzięki niej, prokuratura oraz organy kontroli skarbowej, prowadząc postępowania przygotowawcze, mogą kwalifikować wystawianie "pustych" lub nierzetelnych faktur VAT nie tylko, jako przestępstwa karne skarbowe, ale również, jako przestępstwa powszechne określone w kodeksie karnym, w tym przestępstwo z art. 286 k.k. zagrożone karą pozbawienia wolności do 8 lat, a gdy mienie przedstawia znaczną wartość nawet do 10 lat pozbawienia wolności. Co do zasady, więc zagrożone są znacznie bardziej surową i dolegliwą karą.

Wszystkie wypracowane mechanizmy w dotychczasowej walce z wyłudzaniem VAT i tak są w znacznym stopniu niedostateczne. Z badań przeprowadzonych przez Najwyższą Izbę Kontroli wynika, iż istniejący stan prawny, a także praktyka organów kontroli skarbowej i wymiaru sprawiedliwości na gruncie przepisów kodeksu karnego skarbowego jest niewystarczająca i nie zapewnia odpowiedniej ochrony podstawowych interesów Skarbu Państwa.

Wiarygodność dokumentów

Nowelizacja kodeksu karnego przewiduje m. in. wprowadzenie do Rozdziału XXXIV określającego katalog przestępstw godzących w wiarygodność dokumentów dwóch nowych przepisów (art. 270a k.k. oraz art. 271a k.k.). Z uzasadnienia do nowelizacji wynika, iż ustawodawca koncentrując się na penalizacji przestępstw przeciwko dokumentom chce osiągnąć skutek w postaci zniweczenia samego źródła, a więc najważniejszego instrumentu służącego do wyłudzania podatku – faktur. Nowe przepisy określają czyny zabronione polegające na podrabianiu i przerabianiu faktur mogących mieć znaczenie dla określenia wysokości należności publicznoprawnej, jej zwrotu lub polegających na wystawianiu faktur, zawierających kwoty należności ogółem, których wartość jest znaczna, podając nieprawdę, co do okoliczności faktycznych mogących mieć znaczenie dla określenia wysokości należności publicznoprawnej lub jej zwrotu.

Sankcje karne przewidziane za tak określone przestępstwa różnią się w zależności od wysokości kwoty należności uwidocznionej na fakturze. W typie podstawowym przestępstw o opisanych powyżej znamionach, sprawca podlegał będzie karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat, co stanowi odwzorowanie kar przewidzianych za poważne przestępstwa gospodarcze, takie jak pranie pieniędzy, czy też oszustwo.

25 lat więzienia, 6 mln zł grzywny

Ustawodawca w projekcie nowelizacji kodeksu karnego przewidział ponadto dwa typy kwalifikowane, zagrożone surowszą karą, czyniąc te przestępstwa zbrodniami. W pierwszym przypadku, jeżeli łączna kwota należności przedstawiać będzie wielką wartości (zgodnie z kodeksem karnym – powyżej 1 mln zł) lub też sprawca z popełnienia przestępstwa uczyni sobie stałe źródło dochodu, będzie podlegał karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. Drugi typ kwalifikowany nowych przestępstw (art. 270a i 271a k.k.), budzący największe emocje w środowisku prawniczym przewiduje znacznie surowszą karę, w stosunku do faktur zawierających kwotę należności ogółem, której wartość jest większa niż pięciokrotność kwoty określającej mienie wielkiej wartości (a więc kwoty wyższej niż 5 mln zł). Sankcja karna, która została zaproponowana przez Rząd, wynosi w tym przypadku od 5 lat pozbawienia wolność lub karę 25 lat pozbawienia wolności. W założeniu Rady Ministrów, ten typ kwalifikowany, odnosić ma się do członków największych zorganizowanych grup przestępczych zajmujących się przestępczością gospodarczą, których działalność stanowi najpoważniejsze negatywne konsekwencje dla interesów majątkowych Skarbu Państwa. Dodatkową dolegliwością dla sprawców omawianych przestępstw, niezależnie od kwoty należności uwidocznionej na fakturze, będzie możliwość wymierzenia przez sąd obok kary pozbawienia wolności, kary grzywny w wysokości do 3000 stawek dziennych (maksymalna grzywna może wynieść do 6 mln zł). Ponadto pamiętać należy, iż Sąd może orzec obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem, co stanowi z kolei środek kompensacyjny dla pokrzywdzonego, w tym przypadku Skarbu Państwa.

Uzupełnieniem Kodeks karny skarbowy

Swoistym uzupełnieniem nowych rozwiązań legislacyjnych zaproponowanych przez rząd w kodeksie karnym są także zmiany dotychczasowych przepisów karnych skarbowych pozwalających na ściganie przestępstw wyłudzania VAT, a więc wspominanego już art. 62 kodeksu karnego skarbowego, a także przepisów regulujących kwestie możliwości nadzwyczajnego obostrzenia kary.

Zasadniczą różnicą w zakresie konstrukcji znamion czynów zabronionych jest uzależnienie karalności danego zachowania na podstawie kodeksu karnego skarbowego, nie od kwoty całości należności uwidocznionej na fakturze (jak w przypadku kodeksu karnego), a wyłącznie od wysokości kwoty należności publicznoprawnej. Istotą zainicjowanych przez Radę Ministrów zmian jest umożliwienie sądom stosowania nadzwyczajnego obostrzenia kary w stosunku do sprawców przestępstw związanych z wystawianiem fikcyjnych faktur. W wyniku takiego obostrzenia kary, sąd mógłby nakładać grzywnę nawet w podwójnej wysokości górnej granicy przewidzianej za przestępstwo, przy czynach o wielkiej wartości podatku wynikającego z nierzetelnych faktur.

Ustawodawca postanowił w znacznym stopniu zaostrzyć także kary przewidziane w art. 62 k.k.s. W ustawie z 1 grudnia 2016 r. o zmianie ustawy o podatku od towarów i usług oraz niektórych innych ustaw, typ uprzywilejowany przewiduje sankcję karną zwiększoną z dotychczasowych 240 do 720 stawek dziennych, a ponadto wprowadzić ma karę pozbawienia wolności bądź możliwość orzeknięcia obu tych kar łącznie. W przypadku, gdyby kwota podatku wynikająca z faktury albo suma kwot podatku wynikająca z faktur przedstawiałaby wartość powyżej małej wartości, sprawca podlegał będzie karze do 720 stawek dziennych lub karze pozbawienia wolności, jednak w wymiarze nie krótszym niż rok.

Pozytywne zmiany rodzą pewne niebezpieczeństwo

Arkadiusz Matusiak, adwokat, kieruje praktyką prawa karnego gospodarczego w kancelarii Bird & Bird

Marcin Ajs, prawnik w praktyce prawa karnego gospodarczego kancelarii Bird & Bird

Znowelizowane przepisy karne nie mogą być remedium na całe zło wyrządzane procederem wyłudzania VAT, jednak dotychczasowe środki przewidziane w prawie podatkowym jak i praktyka organów kontroli skarbowej, wymusiły na ustawodawcy sięgnięcie do najdalej idącego środka, jakimi są opisane obok surowe sankcje karne.

Podsumowując, całokształt zmian zaproponowanych przez Radę Ministrów, z całą pewnością należy postrzegać pozytywnie. Coraz większa luka w budżecie Skarbu Państwa, wynikająca z braku wpływu należności z tytułu VAT, wymaga skutecznej i sprawnej interwencji ustawodawcy. Z optymizmem, zatem przyjąć należy koncepcję znacznego zaostrzenia sankcji karnych przewidzianych przez zmiany w kodeksie karnym skarbowym, a także wprowadzenie do kodeksu karnego nowych przestępstw powszechnych szczegółowo określających znamiona czynu zabronionego charakteryzujące się wyłudzaniem VAT.