Zwrot pieniędzy przy bezpodstawnym wzbogaceniu podlega VAT

Do bezpodstawnego wzbogacenia dochodzi wtedy, gdy jeden podmiot uzyskuje bez podstawy prawnej zwiększenie majątku kosztem innego podmiotu. Jedną z postaci bezpodstawnego wzbogacenia jest świadczenie nienależne, z którym mamy do czynienia m.in. w przypadku wykonania usług na rzecz podmiotu, który ich w ogóle nie zamówił. Wówczas po stronie podmiotu wzbogaconego powstaje obowiązek zwrotu bezpodstawnie uzyskanego świadczenia, np. poprzez zapłatę jego równowartości pieniężnej. Warto zatem rozważyć, czy w takiej sytuacji dochodzi do wykonania czynności opodatkowanej VAT.

W trzech przypadkach

Szczególną postacią bezpodstawnego wzbogacenia jest świadczenie nienależne. Zgodnie z art. 410 § 1 k.c., w tym przypadku stosuje się odpowiednio przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu (w tym o zwrocie korzyści na rzecz podmiotu zubożonego). W świetle art. 410 § 2 k.c., ze świadczeniem nienależnym mamy do czynienia wtedy, gdy:

- podmiot świadczący nie był w ogóle zobowiązany do spełnienia świadczenia lub nie był zobowiązany względem osoby, na rzecz której spełnił świadczenie,

- przestała istnieć podstawa do spełnienia świadczenia (np. przy odwołaniu darowizny) lub nie został osiągnięty zamierzony cel świadczenia (np. gdy zrealizowano świadczenie na poczet przyszłej umowy, która nie została zawarta),

- czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.

Jak wynika z powyższego, podmiot bezpodstawnie wzbogacony, w tym również podmiot, który uzyskał nienależne świadczenie, jest z reguły zobligowany do zwrotu korzyści, którą uzyskał.

Uzyskane korzyści trzeba oddać

W praktyce często zwrot ten ma charakter zapłaty równowartości pieniężnej nienależnie uzyskanego świadczenia przez podmiot wzbogacony. Wówczas mamy do czynienia z jednej strony z podmiotem, który realizuje świadczenie (np. usługę w rozumieniu ustawy o VAT) bez podstawy prawnej, natomiast z drugiej – z podmiotem, który zobligowany jest zapłacić określoną kwotę na podstawie późniejszych ustaleń poczynionych przez strony lub sąd. Powstaje zatem wątpliwość, czy w analizowanej sytuacji mamy do czynienia z czynnością opodatkowaną VAT.

Nawet z naruszeniem warunków i form

Stosownie do art. 5 ust. 1 ustawy o VAT, opodatkowaniu VAT podlega odpłatna dostawa towarów i odpłatne świadczenie usług na terytorium kraju. Dostawa towarów polega na przeniesieniu prawa do rozporządzania towarem jak właściciel na rzecz nabywcy (art. 7 ust. 1 ustawy o VAT). Świadczeniem usług jest natomiast każde świadczenie na rzecz osoby fizycznej, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, niestanowiące dostawy towarów (art. 8 ust. 1 ww. ustawy). Co jednak istotne, zarówno dostawa towarów, jak i odpłatne świadczenie usług podlegają opodatkowaniu VAT, jeśli są realizowane odpłatnie. Musi więc istnieć stosunek prawny, z którego wynika zobowiązanie jednego podmiotu (dostawcy/usługodawcy) do spełnienia określonego świadczenia (dostawy towarów/usługi) w zamian za świadczenie drugiej strony (nabywcy/usługobiorcy). Ponadto, konieczne jest, aby takie świadczenie zostało wykonane przez podatnika VAT w rozumieniu art. 15 ust. 1 ustawy o VAT, działającego w takim charakterze (tj. w ramach realizowanej przez niego działalności gospodarczej).

Wskazane powyżej czynności podlegają opodatkowaniu VAT niezależnie od tego, czy zostały wykonane z zachowaniem warunków oraz form określonych przepisami prawa (art. 5 ust. 2 ustawy o VAT). Oznacza to, że zarówno odpłatna dostawa towarów, jak i odpłatne świadczenie usług na terytorium kraju powinny zostać opodatkowane VAT, nawet jeśli zostały wykonane z naruszeniem warunków i form ustalonych na podstawie odrębnych przepisów.

Decydują kwestie ekonomiczne

Zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem, przy ustalaniu opodatkowania VAT należy brać każdorazowo pod uwagę aspekt ekonomiczny, a nie prawny danej sytuacji (por. wyrok TSUE z 20 lutego 1997 r. w sprawie C-260/95). Oznacza to, że przeważające znaczenie w tym zakresie mają rzeczywiste warunki, na jakich zrealizowano określone świadczenie. Nienależne świadczenie, o którym mowa w art. 410 k.c., polega zaś faktycznie na spełnieniu określonego świadczenia, z tym, że bez podstawy prawnej. Świadczenie takie może odpowiadać dostawie towarów i świadczeniu usług w rozumieniu ustawy o VAT (które – jak wskazano powyżej – podlegają opodatkowaniu niezależnie zachowania warunków i form przewidzianych w prawie cywilnym). Wykonanie nienależnego świadczenia wiąże się natomiast z obowiązkiem zwrotu tego wzbogacenia na rzecz podmiotu zubożonego, np. w postaci wynagrodzenia pieniężnego.

Na płaszczyźnie ekonomicznej zwrot nienależnego świadczenia w pieniądzu polega więc na przekazaniu przez podmiot wzbogacony równowartości pieniężnej świadczenia spełnionego przez podmiot zubożony. Zakładając zatem, że to podatnik VAT (w ramach prowadzonej działalności gospodarczej) realizuje nienależnie dostawę towarów lub usługę, a następnie otrzymuje wzajemne wynagrodzenie, istnieją przesłanki do uznania tego świadczenia za odpłatne w rozumieniu ustawy o VAT. Tym samym, w przypadku zapłaty określonej kwoty jako zwrotu za nienależne świadczenie spełnione przez podatnika VAT, dochodzi do realizacji czynności podlegającej opodatkowaniu na podstawie art. 5 ust. 1 ustawy o VAT (tj. odpłatnej dostawy towarów lub świadczenia usług). Dotyczy to m.in. uzyskania równowartości pieniężnej za usługę wykonaną przez podatnika w ramach działalności gospodarczej pomimo braku zobowiązania do tego świadczenia (w ogóle lub na rzecz konkretnego kontrahenta, który otrzymał to świadczenie).

Potwierdzenie w orzecznictwie

Analogiczny pogląd prezentowany jest w orzecznictwie sądów administracyjnych. W wyroku z 10 maja 2011 r. (I FSK 743/10) NSA stwierdził w odniesieniu do nienależnie wykonanych usług budowlanych: „W stanie faktycznym sprawy aspekt ekonomiczny polega na zapłacie określonej sumy za zatrzymane wykonane prace budowlane. Świadczenia te są w miarę ekwiwalentne. Sporne prace budowlane spółka wykonała dobrowolnie w ramach prowadzonego przez siebie przedsiębiorstwa. Powstały uszczerbek majątkowy w spółce został jej skompensowany zobowiązaniem inwestora do zwrotu równowartości uzyskanego świadczenia. Takie okoliczności pozwalają na zakwalifikowanie czynności pozostawienia wykonanych prac u beneficjenta (inwestora) za zwrotem ich wartości spółce jako usługi, która podlega opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług, bez względu na cywilistyczny aspekt sprawy, który nie zmienia ich ekonomicznego znaczenia. Trzeba podkreślić, że za świadczenie usług należy traktować każdą czynność, która nie stanowi dostawy towaru".

podstawa prawna: art. 5 ust. 1 i 2, art. 7 ust. 1, art. 8 ust. 1 oraz art. 15 ust. 1 ustawy z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (tekst jedn. DzU z 2016 r. poz. 710 ze zm.)

podstawa prawna: art. 405–414 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn. DzU z 2016 r. poz. 380 ze zm.)

Co mówi kodeks cywilny

Bezpodstawne wzbogacenie regulowane jest przepisami kodeksu cywilnego (k.c.). Stosownie do art. 405 k.c., kto bez podstawy prawnej uzyskał przysporzenie majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości. Bezpodstawne wzbogaceniu polega zatem na uzyskaniu przysporzenia majątkowego przez podmiot wzbogacony, pomimo że nie istnieje podstawa prawna tego przysporzenia. Jednocześnie, musi nastąpić też zubożenie drugiego podmiotu (skoro wzbogacenie ma się odbyć jego kosztem). Taka sytuacja powoduje co do zasady zobowiązanie podmiotu wzbogaconego do zwrotu bezpodstawnie uzyskanej korzyści podmiotowi zubożonemu w naturze, a gdy nie jest to możliwe – do zwrotu wartości ww. korzyści (kodeks wskazuje odrębnie wyjątkowe sytuacje, w których takiego zwrotu się nie dokonuje).

Należy odróżnić wynagrodzenie od odszkodowania

Ewelina Kalita, konsultantka podatkowa w ECDDP Sp. z o.o.

Gdy podatnik VAT otrzymuje na podstawie 410 kodeksu cywilnego zwrot w pieniądzu nienależnie zrealizowanej (w ramach działalności gospodarczej) dostawy towarów lub usługi, wówczas dochodzi do wykonania czynności opodatkowanej VAT. A zatem, kwota wpłacana przez podmiot bezpodstawnie wzbogacony powinna zostać co do zasady powiększona o należny VAT. Dotyczy to jednak należności wpłacanej jako równowartość uzyskanej korzyści, czyli wynagrodzenia za nienależną dostawę towarów bądź świadczenie usług.