Jaki tryb zastosować?
Ostateczna decyzja korzysta z domniemania prawidłowości. Uchylenie lub zmiana takiej decyzji, stwierdzenie jej nieważności bądź wznowienie postępowania może nastąpić tylko w przypadkach przewidzianych w kodeksie lub ustawach szczególnych (art. 16 § 1 k.p.a.).
Powstaje przy tym pytanie jak postąpić, gdy w danym przypadku są podstawy do skorzystania z różnych nadzwyczajnych trybów weryfikacji decyzji, a w szczególności, gdy są podstawy do stwierdzenia nieważności decyzji, a także do wznowienia postępowania. Przyjmuje się, że zastosowanie ma wówczas tryb, który powoduje dalej idące skutki prawne, czyli tryb stwierdzenia nieważności decyzji (por. np. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 26 lutego 2010 r., sygn. II OSK 442/09, LEX nr 592102).
Podkreśla się, że zasada trwałości ostatecznych decyzji wymaga ścisłego przestrzegania granic rozpoznania sprawy dla konkretnego, przewidzianego w k.p.a., trybu eliminacji decyzji z obrotu prawnego. Przesłanki stosowania każdego z nadzwyczajnych trybów weryfikacji nie mogą być wykorzystywane zamiennie lub łącznie w ramach jednego nadzwyczajnego postępowania (por. wyrok NSA w Warszawie z 4 października 2002 r., sygn. IV SA 1206/02, ONSA 2003/4/140).
Przykład:
Załóżmy, że ostateczna decyzja w sprawie ma wadę, którą – zdaniem strony – można zakwalifikować zarówno jako podstawę do wznowienia postępowania, jak i do stwierdzenia nieważności decyzji. Strona bez własnej winy nie brała udziału w postępowaniu, co uzasadnia wznowienie postępowania (art. 145 § 1 pkt 4 k.p.a.). Zdaniem strony, okoliczność ta jest także rażącym naruszeniem prawa uzasadniającym stwierdzenie nieważności decyzji (por. art. 156 § 1 pkt 2 k.p.a.). Strona chce zatem skorzystać z trybu stwierdzenia nieważności. Taki sposób rozumowania nie jest jednak prawidłowy. W rozpatrywanym przypadku nie ma zbiegu nadzwyczajnych trybów weryfikacji decyzji. Naruszenia przepisów postępowania, będące podstawą do wznowienie postępowania, nie są podstawą do stwierdzenia nieważności decyzji (por. np. wyrok NSA z 19 stycznia 2010 r., sygn. II OSK 129/09, LEX nr 597180). Ze zbiegiem trybu stwierdzenia nieważności i trybu wznowieniowego mielibyśmy do czynienia w przypadku, gdyby decyzja miała dwie wady, z których jedna byłaby podstawą do wznowienia postępowania (np. decyzja została wydana przez pracownika organu podlegającego wyłączeniu – art. 145 § 1 pkt 3 k.p.a.), a druga do stwierdzenia nieważności decyzji (np. decyzja została wydana bez podstawy prawnej – art. 156 § 1 pkt 2 k.p.a.). W takim przypadku – z uwagi na to, że stwierdzenie nieważności decyzji powoduje dalej idące skutki prawne niż wznowienie postępowania – pierwszeństwo miałby tryb stwierdzenia nieważności.
Brak skutków prawnych
Stwierdzenie nieważności umożliwia eliminację z obrotu prawnego decyzji dotkniętej wadami wymienionymi w art. 156 § 1 k.p.a. (np. decyzja została wydana z naruszeniem przepisów o właściwości). Właściwy do stwierdzenia nieważności jest organ wyższego stopnia, a gdy decyzja została wydana przez ministra lub samorządowe kolegium odwoławcze – ten organ (art. 157 § 1 k.p.a.).
Przyjmuje się, że organ nadzoru stwierdza nieważność decyzji w takim zakresie, w jakim ustali występowanie wady z art. 156 § 1 k.p.a., bez względu na granice żądania zgłoszonego przez stronę domagającą się wszczęcia postępowania w sprawie stwierdzenia nieważności (por. wyrok NSA w Warszawie z 12 stycznia 1994 r., sygn. II SA 2164/92, ONSA 1995/1/32). Podstawowym skutkiem stwierdzenia nieważności decyzji jest potwierdzenie, że ta decyzja nie wywołała konsekwencji prawnych (por. np. wyrok NSA z 18 października 2017 r., sygn. I OSK 1322/17, LEX nr 2423082). Stwierdzenie nieważności decyzji ma skutek od dnia jej wydania.