Franciszka Themerson: Splątane linie życia sprowadzone z Londynu

Prace Franciszki Themerson w CSW Łaźni w Gdańsku są wydarzeniem. Odkrywamy na nowo malarstwo i rysunki tej artystki z połowy XX w.

Publikacja: 21.07.2019 18:06

Franciszka Themerson, „Egzystencje złożone”, 1962

Franciszka Themerson, „Egzystencje złożone”, 1962

Foto: CSW ŁaŹnia/Mat. Pras.

Zwykle o Franciszce i Stefanie Themersonach mówi się jako o nierozłącznym duecie, a przede wszystkim jako o pionierach awangardowego filmu w Polsce i na świecie. Zrealizowali wspólnie ich siedem, m.in. „Przygody człowieka myślącego" (20 lat później stały się inspiracją „Dwóch ludzi z szafą" Romana Polańskiego) i „Oko i ucho", nakręcone w Londynie w latach 1944–1945, prekursorskie wobec współczesnych wideoklipów.

Poznali się na studiach, pobrali w 1931 r. w Warszawie. Jeszcze przed wojną wyjechali do Francji, potem osiedli w Londynie. Silnie się wzajemnie inspirowali przez całe życie, ale mieli i własne obszary zainteresowań. Franciszka (1907–1988) zajmowała się grafiką, malarstwem i scenografią. Stefan (1910–1988) był pisarzem, filozofem, autorem fotomontaży, autorem esejów i eksperymentalnych powieści.

W 1948 r. założyli w Londynie i prowadzili przez ponad 30 lat wydawnictwo Gaberbocchus Press, specjalizujące się w literaturze eksperymentalnej. Artystyczna oprawa graficzna nadawała książkom cechy dzieł sztuki. Ale Stefan zachęcał żonę, żeby rozwijała własne malarstwo i poszukiwała indywidualnego stylu.

– Była malarką z wykształcenia. Przed wojną studiowała w Warszawie u znamienitych artystów – mówi Paweł Polit, kurator gdańskiej wystawy. – Pokazujemy jej prace z najbardziej kreatywnego okresu.

Rysowała i malowała od dziecka, bo też była córką malarza Jakuba Weinlessa, zwanego „Siemiradzkim międzywojennego malarstwa żydowskiego". Wystawa „Franciszka Themerson. Linie życia" w CSW Łaźnia w Gdańsku to trzecia indywidualna prezentacja artystki w Polsce. Poprzednie odbyły się w Warszawie w 1964 i 1998 r.

Pokazywane prace w większości przyjechały z Londynu z Themerson Estate i część z nich oglądamy po raz pierwszy. Są też dzieła m.in. z Muzeum Sztuki w Łodzi i Muzeum Narodowego w Gdańsku.

W malarstwie Franciszki Themerson wiodąca jest kreska, żłobiona np. trzonkiem pędzla w warstwach farby wyciskanej z tuby. Jej olejne obrazy z czasem stawały się coraz bielsze, monochromatyczne, ale w latach 50. i 60. wciąż jeszcze ważną rolę grają w nich różne odcienie koloru.

We wczesnych pracach interesowały ją formy abstrakcyjne, w późniejszych, które oglądamy w Gdańsku, enigmatyczne przestrzenie zapełniają twarze i sylwetki ludzi, często zwielokrotnione i splątane. W olejnych obrazach mieszają się różne rzeczywistości: abstrakcyjna, intelektualna, malarska, realna, na co wskazują i tytuły: „Palimpsest", „Jak wiele rzeczy musi stanowić jedność w równowadze".

Chociaż to malarstwo ma podteksty filozoficzne, nie mniej ważne są w nim odniesienia do życia. Artystka pisała, że zawsze chodziło jej o to, aby odnaleźć w malarstwie coś autentycznego, impuls, błysk życia, widoczny na przykład w oczach osoby portretowanej.

Pokazane rysunki pochodzą w większości z dwóch serii. Abstrakcyjne „Kaligramy" nasycone są poetyckimi skojarzeniami, bo artystka poszukiwała związku obrazu ze słowem. Cykl „Ślady życia" zabarwiony jest osobistymi emocjami albo zdystansowaną ironią. To erotyki, prace o wątkach kobiecych czy podpatrzone sytuacje towarzyskie lub społeczne.

– Te prace przeczą stereotypowym wyobrażeniom o Franciszce Themerson – podkreśla Paweł Polit. – Pokazują, że była nie tylko autorką popularnych rysunków dla dzieci i ładnych ilustracji, ale podejmowała ważne kwestie. W malarstwie i rysunkach dostrajała środki artystyczne do podjętego tematu.

Zwykle o Franciszce i Stefanie Themersonach mówi się jako o nierozłącznym duecie, a przede wszystkim jako o pionierach awangardowego filmu w Polsce i na świecie. Zrealizowali wspólnie ich siedem, m.in. „Przygody człowieka myślącego" (20 lat później stały się inspiracją „Dwóch ludzi z szafą" Romana Polańskiego) i „Oko i ucho", nakręcone w Londynie w latach 1944–1945, prekursorskie wobec współczesnych wideoklipów.

Poznali się na studiach, pobrali w 1931 r. w Warszawie. Jeszcze przed wojną wyjechali do Francji, potem osiedli w Londynie. Silnie się wzajemnie inspirowali przez całe życie, ale mieli i własne obszary zainteresowań. Franciszka (1907–1988) zajmowała się grafiką, malarstwem i scenografią. Stefan (1910–1988) był pisarzem, filozofem, autorem fotomontaży, autorem esejów i eksperymentalnych powieści.

2 / 3
artykułów
Czytaj dalej. Kup teraz
Sztuka
Omenaa Mensah i polskie artystki tworzą nowy rozdział Biennale na Malcie
Rzeźba
Rzeźby, które przeczą prawom grawitacji. Wystawa w Centrum Olimpijskim PKOl
Rzeźba
Trzy skradzione XVI-wieczne alabastrowe rzeźby powróciły do kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu
Rzeźba
Nagroda Europa Nostra 2023 za konserwację Ołtarza Wita Stwosza
Rzeźba
Tony Cragg, światowy wizjoner rzeźby, na dwóch wystawach w Polsce