Cybulski, Mościcki i Dzieślewski. Niezwykli polscy elektrycy

Elektryczne odkrycia fizjologa

Ta jego skłonność do tworzenia i stosowania nowych metod pomiarowych, pozwalających odkrywać nieznane wcześniej zjawiska biologiczne, naprowadziła go na trop prądów czynnościowych mózgu. Wprawdzie związki procesów fizjologicznych i elektrycznych były znane i badane od czasu odkryć Galvaniego (pisałem o tym w felietonie „Żabie udka i wytwarzanie elektryczności", „Rzecz o Historii", 18 października 2019 r.), ale badacze częściej zajmowali się procesami elektrycznymi w mięśniach i w sercu, natomiast mózg, szczególnie trudny do badania, bo ukryty w kościach czaszki, był pod tym względem mniej zbadany. Napoleon Cybulski zbadał aktywność elektryczną mózgów małp i psów. W 1891 r. opublikował pracę naukową na ten temat, uważaną za naukową podstawę rozwiniętej później elektroencefalografii. Jego pionierskie prace, prowadzone wspólnie z doktorantem (później profesorem Uniwersytetu Lwowskiego) Adolfem Abrahamem Beckiem, doprowadziły do powstania rozprawy doktorskiej tego ostatniego zatytułowanej „Oznaczenie lokalizacyi w mózgu i rdzeniu za pomocą zjawisk elektrycznych" (pisownia oryginalna), gdzie elektroencefalografia użyta została do lokalizacji poszczególnych funkcji w mózgu. Praca została obroniona na Uniwersytecie Jagiellońskim 20 października 1890 r.

Po przejściu Becka do Lwowa Cybulski dalej badał prądy czynnościowe. Podsumowaniem jego badań była opublikowana w 1913 r. praca „Elektryczność zwierzęca. Prądy spoczynkowe i czynnościowe". Pracę wydało Towarzystwo Naukowe Warszawskie. Można oczywiście dyskutować, czy rzeczywiście prace fizjologa Cybulskiego można zaliczyć do badań nad elektrycznością. Ale sądzę, że wspomnienie o nim w tym zbiorze felietonów o polskich elektrykach jest zasadne.

Prezydent z osiągnięciami w elektrotechnice

Kolejnym twórcą polskich sukcesów w dziedzinie elektrotechniki był Ignacy Mościcki. Tak, tak – prezydent Rzeczypospolitej w latach 1926–1939! Ale osiągnięcia w dziedzinie elektrotechniki miał znacznie wcześniej, bo w 1903 r., gdy pełnił funkcję kierownika technicznego w firmie Société de l'Acide Nitrique (w Szwajcarii) produkującej kwas azotowy według jego technologii. Wytwarzanie kwasu azotowego było wtedy dramatycznie ważne, ponieważ jest on niezbędnym składnikiem przy produkcji nawozów azotowych, a nawozy te są warunkiem wysokich plonów w nowoczesnym rolnictwie. Przez wiele lat źródłem nawozów azotowych dla całego świata były zasoby saletry chilijskiej, ale pod koniec XIX w. zaczęły się one wyczerpywać. Europie zagroził głód!

Odkrycie Mościckiego pozwalało produkować sztuczne nawozy o wysokiej jakości, było więc bardzo ważne. Jego metoda polegała na wyzwalaniu reakcji utleniania azotu podczas przepuszczania powietrza (zawierającego tlen i azot) przez łuk elektryczny (wyładowanie elektryczne dające ogromną temperaturę i jaskrawe światło, dziś używane głównie przy spawaniu). Do realizacji tego procesu potrzebna była jednak aparatura elektryczna pracująca przy bardzo wysokich napięciach (50 tys. woltów!), a do budowy tej aparatury niezbędne były kondensatory mogące pracować przy tak wysokich napięciach. Na początku XX w. nikt nie potrafił takich kondensatorów zbudować, dlatego Mościcki (z zawodu chemik) musiał sam znaleźć sposób ich wykonania. Rozwiązanie, które zaproponował (kondensatory szklane), było na tyle rewolucyjne, że patent Mościckiego umożliwiający wykonanie kondensatorów został wyceniony na milion franków!

Pierwszy polski profesor elektrotechniki

Dzisiejszą prezentację pionierów polskiej elektrotechniki chciałbym zakończyć przedstawieniem Romana Dzieślewskiego, absolwenta, profesora i rektora Politechniki Lwowskiej. Studia ukończył on w 1883 r. na Wydziale Budowy Machin (bo elektrycznego wydziału jeszcze nie było) Szkoły Politechnicznej we Lwowie (bo tak się wtedy nazywała). Podjął pracę asystenta jeszcze przed ukończeniem studiów i w latach 1882–1884 pracował w Katedrze Geodezji. W 1884 r. uzyskał stypendium na uzupełnienie studiów za granicą i przez dwa lata przebywał w Berlinie, studiując m.in. elektrotechnikę u profesora Slaby'ego, który przyjął go potem jako asystenta i pozwolił uczestniczyć w eksperymentach Marconiego przy przesyłaniu sygnałów radiowych przez kanał La Manche.

Po powrocie do kraju Dzieślewski pracował w przemyśle i odbył służbę wojskową. W 1891 r. został powołany na stanowisko profesora nadzwyczajnego w Katedrze Elektrotechniki Szkoły Politechnicznej we Lwowie. Katedra ta została stworzona w 1890 r., ale nie miała kierownika. Pierwsze wykłady elektrotechniki zaczął prowadzić w roku akademickim 1889/1890 docent Franciszek Dobrzyński i to on był przygotowany do objęcia katedry, ale wybrano Romana Dzieślewskiego. Ten – gdy został mianowany pierwszym na ziemiach polskich profesorem elektrotechniki – w pierwszej kolejności stworzył laboratoria umożliwiające studentom poznawanie elektrotechniki od strony praktycznej oraz zabiegał (skutecznie!) o powiększenie udziału przedmiotów związanych z elektrycznością w kształceniu inżynierów we Lwowie. Mimo dużej praktyki przemysłowej prof. Dzieślewski kładł duży nacisk na teorię, czego wyrazem był fakt, że gdy powierzono mu na inauguracji roku akademickiego 1892/1893 obowiązek wygłoszenia wykładu inauguracyjnego, wybrał temat wybitnie teoretyczny „Pogląd na elektryczne przenoszenie siły".

Praca na politechnice nie była łatwa, bo chociaż w 1895 r. Dzieślewski otrzymał nominację na profesora zwyczajnego, nadal musiał wszystkie zajęcia prowadzić sam – zarówno wykłady, jak i laboratoria. Potem jednak do katedry przyjęto asystentów i adiunktów, a liczba przedmiotów elektrycznych w programach studiów tak się zwiększyła, że w 1906 r. trzeba było powołać drugą katedrę (Elektrotechniki Konstrukcyjnej). Na bazie tych dwóch katedr (prof. Dzieślewskiego i tej drugiej, którą kierował prof. Rothert) w 1911 r. powstał pierwszy w Polsce Oddział Elektrotechniczny.