Wojna Północna: Karol XII kontra Piotr Wielki

Nad suwerennością słabnącej i pogrążającej się w anarchii Rzeczypospolitej Obojga Narodów zawisło śmiertelne niebezpieczeństwo. Dodatkowo do grona jej wrogów miało w najbliższych dziesięcioleciach dołączyć coraz silniejsze militarnie i gospodarczo państwo pruskie rządzone z Berlina przez dynastię Hohenzollernów.

Na wschód od granic Polski aż do wybrzeży Pacyfiku rozciągało się państwo rosyjskie otoczone z trzech stron przez wrogich mu sąsiadów: Królestwo Szwecji od północy, Polskę od zachodu i Imperium Osmańskie od południa.

Po burzliwym okresie kryzysu polityczno-gospodarczego zwanego wielką smutą na przełomie XVI i XVII wieku, w 1613 r. w przeżartej korupcją, zacofanej i niemal średniowiecznej jeszcze Rosji rozpoczęła swe panowanie dynastia Romanowów. Sobór Ziemski obwołał księcia Michała I Romanowa carem Wszechrusi.

Niemal w tym samym czasie, bo w 1614 r., 20-letni król Szwecji Gustaw II Adolf, zwany w Szwecji Lwem Północy, przystąpił do wszechstronnego reformowania swojego państwa. Jego wnuk Karol XI kontynuował tę politykę, reorganizując armię szwedzką, co sprawiło, że ubogi i zacofany dwumilionowy skandynawski kraj stał się potęgą militarną na skalę kontynentalną.

Car, który europeizował Rosję

W 1672 r. carowi Aleksemu I i jego drugiej żonie Natalii Kiriłłownie Naryszkinowej urodził się syn Piotr Aleksiejewicz Romanow. W 1689 r., podczas walk frakcji Naryszkinów i Miłosławskich, Piotr został obwołany carem Wszechrusi. Krwawe wydarzenia pałacowe z całą pewnością wpłynęły na psychikę młodego władcy, a częsty widok tortur i śmierci zobojętnił go na ludzkie cierpienie.

Mierzący 2 metry wzrostu, z włosami do ramion i stale nerwowo obgryzający paznokcie Piotr I był człowiekiem żądnym nowych doznań. Lubił zabawy i pił dużo alkoholu. Starannie wykształcony interesował się także techniką i znał niemiecki i niderlandzki. Uciekając przed zatęchłą atmosferą Kremla, odwiedzał osadę niemiecką zwaną Kukuj na obrzeżach Moskwy, gdzie mieszkała mniejszość niemiecka. Te spotkania uświadomiły mu, jak dalece mentalność Rosjan różni się od sposobu myślenia i stylu życia przybyszy z zachodniej Europy.

Jego przyszły szwedzki rywal, urodzony w 1682 r. król Karol XII z niemieckiej rodziny Wittelsbachów, był człowiekiem wykształconym oraz uzdolnionym politycznie i militarnie. Jego idolami byli: Aleksander Macedoński i Juliusz Cezar. W przeciwieństwie do Piotra pił raczej z umiarem i stronił od kobiet. Inaczej niż jego oszczędny ojciec młody władca nadawał swemu dworowi nieco blichtru, wzorując się na dworze Ludwika XIV. Był typem króla wojownika, który dzielił ze swoimi żołnierzami trudy obozowisk polowych.

Car robotnik

W 1697 r. car Piotr I pod nazwiskiem Piotra Michajłowa odbył anonimową podróż po zachodniej Europie, odwiedzając Rzeszę Niemiecką, Holandię i Anglię. Zdobywał tam praktyczną wiedzę techniczną, pracując w stoczniach, a na prywatnych spotkaniach z władcami dworów europejskich uczył się sztuki konwersacji dyplomatycznej, zasad administrowania państwem, funkcjonowania gospodarki oraz organizacji armii.

Wizyta w Europie Zachodniej uświadomiła też młodemu carowi ogromne znaczenie, jakie dla obronności i gospodarki państwa może mieć posiadanie portów z dostępem do morza. Na przełomie XVII i XVIII wieku Rosja miała zaledwie jeden port – Archangielsk nad Morzem Białym.

Po powrocie do Moskwy Piotr I rozpoczął przebudowę państwa rosyjskiego okupioną nierzadko cierpieniem poddanych. W 1697 r. młody car Piotr I ingerował w elekcję polskiego króla po śmierci Jana III Sobieskiego tak skutecznie, że zablokował kandydata francuskiego, a poparł elektora saskiego Augusta Mocnego Wettyna. Było to sprytne posunięcie mające wciągnąć Polskę w konflikt z państwem Osmanów. Kilka lat później Karol XII doprowadził do detronizacji Augusta Mocnego i intronizacji Stanisława Leszczyńskiego jako króla Polski.

Drugi potop szwedzki

Rok 1699 zaowocował stworzeniem szeregu sojuszy zaczepno-obronnych skierowanych przeciw Szwecji rządzonej przez Karola XII. Dania, Saksonia i Rosja zawarły przymierze antyszwedzkie. Sojusz z Danią zawarł w 1699 r. August II Mocny, ale jedynie jako elektor saski. Polska była w tym układzie neutralna. Sojusz z Danią zawarł też Piotr I, dzięki czemu powstała tzw. Liga Północna. Atak państw Ligi na zdobyczne terytoria szwedzkie wywołał natychmiastową reakcję Karola XII. W 1700 r. rozpoczęła się trwająca 21 lat wojna północna. Trzech antyszwedzkich aliantów zostało w latach 1700–1701 rozgromionych przez armię młodego Karola XII. Najpierw Sasi w Inflantach, a później Dania po inwazji Karola XII (wspomaganego przez flotę angielską i niderlandzką) na Kopenhagę podpisała w sierpniu 1700 r. pokój ze Szwedami w Travendal.

Kolejnym epizodem wojny północnej była w listopadzie klęska Rosjan pod Narwią, a w 1701 r. Karol XII pokonał wojska rosyjsko-saskie pod Dźwiną. W lipcu tego samego roku król szwedzki na czele swej armii rozgromił w bitwie pod Rygą saskie wojska Augusta Mocnego, a w konsekwencji zajął Kurlandię i Inflanty.

Teraz wnuk Karola X Gustawa, który najechał Polskę w tzw. potopie szwedzkim, wkroczył w 1702 r. ze strony Inflant na ziemie polskie. Po zajęciu w kwietniu Wilna, a następnie Warszawy, ruszył w kierunku Krakowa. We wsi Kliszów niedaleko Pińczowa doszło do bitwy pomiędzy jego armią a połączonymi siłami sasko-polskimi, dowodzonymi przez Augusta II Mocnego i hetmana wielkiego koronnego Hieronima Augustyna Lubomirskiego. Po raz ostatni w historii odnotowano dwie nieudane próby użycia husarii.

7 sierpnia 1702 r. Szwedzi zdobyli Kraków i ruszyli na Saksonię. Kiedy Karol XII i jego wojska dokonywali niszczących przemarszów przez ziemie polskie, jego największy rywal Piotr I miał czas i sposobność, aby reorganizować swoją armię, unowocześnić siłę artylerii i wyposażyć piechotę w nowoczesną broń czarnoprochową. Krok po kroku Rosjanie odzyskiwali stracone niegdyś pozycje. Piotr I zdobywał po kolei Dorpat, Wolmar, Narwę i Szlisselburg. Teraz to Rosjanie wkraczali na ziemie Rzeczypospolitej. W 1703 r. Piotr I i jego armia zdobyli ujście rzeki Newy do zatoki Fińskiej i wtedy car zdecydował o budowie twierdzy Pietropawłowskiej i miasta Sankt Petersburga. Piotr I był w realizacji tego karkołomnego dzieła niezwykle zdeterminowany. Czuł instynktownie, że jest to dogodna sposobność na zakotwiczenie się na zawsze Rosji nad Bałtykiem.

Koniec szwedzkiej potęgi

Wieści z Rosji wywołały gniew Karola XII, który po pokonaniu Saksonii uważał się za władcę całego wybrzeża basenu Morza Bałtyckiego. Za swój obowiązek uważał uczynienie Bałtyku wewnętrznym akwenem Szwecji. W 1707 r. ruszył z 44-tysięczną armią w kierunku państwa Piotra I. Rosjanie usuwali się Szwedom z drogi, wciągając ich w głąb kraju. Stosowali przy tym po raz pierwszy w swojej historii taktykę spalonej ziemi, co nastręczało problemów aprowizacyjnych armii Karola. Jednak obsesyjnym celem Karola XII stała się Moskwa. Szwedzki król był wciągany w tę samą pułapkę, w którą 100 lat później wejdą Francuzi, a ponad dwa wieki później Niemcy.

W 1708 r. w bitwie pod Hołowczynem w północnej części Wielkiego Księstwa Litewskiego Szwedzi odnieśli ostatnie zwycięstwo nad Rosjanami. Po drodze Karol XII zawiązał sojusz antyrosyjski z hetmanem kozackim Iwanem Mazepą. Armia Karola XII miała zostać wzmocniona przez idącą z Rygi armię pod dowództwem gen. Adama Lewenhaupta. W okolicach wsi Leśna (dziś białoruski obwód mohylewski) nastąpiło starcie z siłami dowodzonymi osobiście przez cara Piotra I. W niezwykle krwawym boju Rosjanie rozgromili Szwedów i było to pierwsze zwycięstwo Piotra I nad Szwedami nazwane przez cara matką Połtawy. Ostateczne rozstrzygnięcie rywalizacji między dwoma monarchami nastąpiło 8 lipca 1709 r. w czasie bitwy pod Połtawą, nad rzeką Worsklą na Ukrainie Lewobrzeżnej. W gorący dzień armia szwedzka została rozbita, a ranny w piętę Karol XII ratował się ucieczką do znajdującego się pod panowaniem Turcji mołdawskiego miasta Bender, w którym udzielono mu azylu politycznego.

W stulecie panowania Romanowów w Rosji, w 1713 r., car Piotr I przeniósł stolicę z Moskwy do Sankt Petersburga. Spełniło się jego marzenie o porcie nadbałtyckim, który miał nosić jego imię. W tym samym roku Karol XII potajemnie wrócił do Szwecji. Pięć lat później zginął w niejasnych okolicznościach trafiony kulą w głowę podczas oblężenia przez Szwedów twierdzy Fredrikshald w Norwegii, należącej wówczas do Danii.