XX wiek: Czerwony terror na Kresach

Sowiecka dywersja na wschodnich rubieżach II Rzeczypospolitej oraz powstanie Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów były preludium do masowych represji i mordów na Polakach podczas II wojny światowej.

Od chwili wybicia się Polski na niepodległość nasze wschodnie granice stanęły w ogniu podsycanym przez sowiecką Rosję. Celem było oderwanie Kresów od Rzeczypospolitej i choć zmieniały się metody, to w dwudziestoleciu międzywojennym polsko-sowieckie pogranicze nie zaznało spokoju. Od przełomu lat 20. i 30. w eskalację napięcia włączyła się Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów, współpracująca z wywiadem niemieckim, ale infiltrowana przez NKWD.

Niewypowiedziana wojna

Odrodzenie Rzeczypospolitej po I wojnie światowej stanęło ością w gardle dwóm zaborczym imperiom – niemieckiemu i rosyjskiemu. To, że Berlin i Petersburg przegrały Wielką Wojnę, a w obu krajach wybuchły rewolucje, które zmieniły porządek społeczny, dolało tylko oliwy do ognia. Wykorzystując chwilową niemoc militarną Rosji i Niemiec, Polska odzyskała zagrabione przez zaborców terytoria, choć nie wszystkie. I jeśli zachodnie granice ukształtowały się w toku zwycięskich powstań oraz wersalskich postanowień aliantów, to na wschodzie było inaczej. Bolszewicka Rosja nie zamierzała się pogodzić ani z odbudową Rzeczypospolitej, ani z wywalczonymi granicami. Nie chodziło tylko o terytoria, bo Polska była zaporą w eksporcie rewolucji do Niemiec, a potem całej Europy. Stąd decyzja Lenina o rozpoczęciu wojny z Warszawą, stąd także ogromny polski kompleks wśród bolszewików po jej przegraniu. Dlatego mimo podpisania w 1921 r. pokojowego traktatu ryskiego Kreml nie zaprzestał traktowania Polski jako wroga numer 1, podobnie jak nie zrezygnował z planów odwetowych. Z tym, że po zawarciu formalnego pokoju ciężar konfrontacji wzięły na siebie sowieckie służby specjalne, głównie wojskowe.

Strategia była prosta: destabilizować Kresy Wschodnie tak, aby zablokować ich rozwój ekonomiczny oraz zainspirować waśnie między Polakami, Białorusinami i Ukraińcami, aż do wywołania antypaństwowych powstań i oderwania Kresów od Polski. Nad takimi zadaniami od 1921 r. pracowały CzeKa i OGPU Feliksa Dzierżyńskiego, a szczególnie Razwiedupr – Zarząd Wywiadu Wojskowego. O ile czekiści stawiali na walkę wywiadowczą, a więc szpiegowską penetrację przeciwnika, o tyle wojskowi opowiedzieli się za tzw. aktywnym wywiadem, czyli szeroko rozumianą dywersją. W tym celu Razwiedupr zorganizował dwie specjalne szkoły dywersyjno-szpiegowskie w sowieckiej części Białorusi i Ukrainy. Ich adeptami byli miejscowi komuniści oraz Polacy, którzy poparli bolszewicki ład, stając się janczarami nowego systemu. Przeszkoleni przez tzw. czerwonych dowódców okresu wojny domowej, otrzymali zadanie zbrojnego przenikania na terytorium Polski i mordowania urzędników państwowych, policjantów, grabienia mienia i niszczenia własności prywatnej oraz dywersji ideologicznej. Ta ostatnia polegała na przyciąganiu sympatyków spośród miejscowej ludności w celu tworzenia zakonspirowanych jaczejek partii komunistycznej oraz komórek organizacji wojskowej, która uruchomiona w razie wznowienia regularnej wojny miała przekształcić się w czerwoną partyzantkę, niszczącą zaplecze polskiej armii. Taka koncepcja była zgodna z ówcześnie obowiązującą sowiecką doktryną wojskową, zakładającą prowadzenie szerokiej walki partyzanckiej podczas oczekiwanej zachodniej interwencji militarnej w ZSRR z udziałem Polski.

Jak to wyglądało w praktyce? Już w marcu 1921 r. Razwiedupr rozpoczął operację przerzucania przez granicę band dywersyjnych, które przystąpiły do zbrojnej destabilizacji Kresów. Do 1924 r. sowieckie oddziały dokonały ponad 200 napadów na urzędy, posterunki policyjne, majątki i spółdzielnie, które licznie powstawały w białoruskich i ukraińskich gminach rolniczych. Ponadto bandy zatrzymywały i rabowały pociągi oraz konwoje podatkowe. Do najgłośniejszych akcji należało spalenie posiadłości książąt Druckich-Lubeckich w powiecie grodzieńskim i zasadzka na polski oddział pościgowy, w wyniku której zginęło 10 polskich żołnierzy. Regularnie ofiarami zabójców padali policjanci z atakowanych posterunków granicznych. W 1924 r. banda 80 dywersantów opanowała powiatowe miasto Stołpce w województwie nowogródzkim, niszcząc dworzec kolejowy, starostwo, posterunek policyjny i więzienie, z którego uwolniono lokalnych komunistów. W napadzie zginęło 8 policjantów. W październiku tego samego roku bandyci napadli na pociąg, którym jechał wojewoda poleski Stanisław Downarowicz i dotkliwie go pobili. W listopadzie zaatakowany został pociąg linii Brześć–Baranowicze, a bandyci zrabowali przewożone pieniądze skarbowe oraz ograbili pasażerów.

Można więc mówić o kilkuletnim terroryzowaniu Kresów przez sowieckie bandy. Według ocen II Oddziału Sztabu Generalnego (tzw. dwójki), zajmującego się wywiadem i kontrwywiadem, w latach 1921–1925 na polsko-sowieckim pograniczu działało kilkaset band liczących łacznie ok. 3 tys. osób, wspieranych przez miejscowych popleczników. Bo równie ważna jak terroryzm była konfrontacja ideologiczna. Sowieccy „wyzwoliciele" przy okazji każdego napadu spędzali miejscową ludność na internacjonalistyczny mityng, podczas którego wzywali do antypolskich buntów.

Sytuacja na wschodnich granicach, tak groźna dla młodej państwowości polskiej, zaczęła ulegać stopniowej poprawie od 1924 r., czyli od chwili powołania Korpusu Ochrony Pogranicza – specjalnej formacji wojskowej podporządkowanej zadaniowo MSW. Dobrze wyposażony i przeszkolony KOP rozciągnął swoje strażnice wzdłuż całej wschodniej granicy, którą skutecznie uszczelnił. Nowa formacja uniemożliwiła przenikanie sowieckich dywersantów, co pozwoliło z kolei na likwidację miejscowych baz i struktur bandyckich. KOP prowadził bowiem efektywny wywiad i kontrwywiad przygraniczny. To dlatego od 17 września 1939 r. oficerowie i żołnierze KOP byli szczególnie ścigani przez sowiecką armię i NKWD, a przede wszystkim bestialsko traktowani i z nienawiścią mordowani. Nie mogło być inaczej, skoro już w 1925 r. dzięki KOP oraz ściągniętym z innych regionów kraju posiłkom wojskowym dywersje zostały przerwane, a liczba zabitych bandytów poszła w setki. Podczas jednej z operacji w okolicach Jampola grupa dywersantów została przyparta do granicy z sowiecką Ukrainą i zmuszona do ucieczki na terytorium ZSRR. Ze względu na to, że bandyci byli przebrani w polskie mundury, zostali także zablokowani przez sowiecki oddział graniczny, który rozgromili podczas walki. Panika, jaka wybuchła w Moskwie, była spora, ponieważ bolszewicy przestraszyli się, że Warszawa zaczęła regularną wojnę.

Gdy sytuację wyjaśniono, wściekły Dzierżyński zmusił armię do zakończenia aktywnego wywiadu. Nie oznaczało to końca całej operacji, bo teraz jej ster przejął OGPU, wprowadzając swoje metody. Zgodnie z propozycją „żelaznego Feliksa" dywersję zastąpiła koncepcja budowy rozległej podziemnej organizacji sowieckiej na Kresach, wzorowanej na Polskiej Organizacji Wojskowej Józefa Piłsudskiego. Funkcjonariusze OGPU przystąpili więc do werbunku siatki agenturalnej i organizacji tzw. placówek, czyli nielegalnych rezydentur, a zarazem tajnych magazynów broni i materiałów agitacyjnych. Placówki rozsiane po całych Kresach miały wykonywać zadania szpiegowskie, a zarazem stanowić zmilitaryzowaną konspirację gotową do uderzenia na rozkaz z Moskwy.

Drugim, nie mniej ważnym kanałem sowieckiej infiltracji stał się Komintern, czyli komunistyczna międzynarodówka podporządkowana sowieckiej policji politycznej. W istocie była to więc organizacja szpiegowska, propagandowa oraz dywersyjna o zasięgu ogólnoeuropejskim. Należała do niej także Komunistyczna Partia Polski, a wraz z nią wchodzące w skład KPP na prawach autonomicznych wydziałów komunistyczne partie zachodniej Ukrainy i Białorusi. Członkowie KPP i jej narodowościowych filii przechodzili naukę w szkołach Kominternu na terenie ZSRR, które były przede wszystkim kursami terroru i sabotażu. Tak wyuczeni wracali do Polski, gdzie rozpoczynali pracę agenturalną. Oczywiście, nasza „dwójka" doskonale znała kominternowskie metody, dysponowała bowiem w ZSRR rozbudowaną siecią wywiadowczą. To dzięki agenturalnym operacjom „dwójki" zapobieżono puczom komunistycznym na Kresach. Jeden z nich, przygotowany przez ukraińskich członków KPP, miał rozpocząć się na Wołyniu. Jednak w 1925 r. ukraińskie struktury komunistyczne zostały rozbite, aresztowano ponad 1500 osób i skonfiskowano znaczne ilości broni. Tak samo stało się na Kresach białoruskich, gdzie miejscowi komuniści zakończyli działalność z podobnym skutkiem. Gdy Polska uporała się z komunistycznym zagrożeniem na wschodnim pograniczu, w destabilizację Kresów włączyli się z ogromną siłą ukraińscy nacjonaliści.

W tym miejscu trzeba wyraźnie zaznaczyć, że drogę utorowali im komuniści. Na przełomie lat 20. i 30. w Warszawie ścierały się dwie strategie przeciwdziałania bolszewickiemu zagrożeniu na Kresach. Pierwsza zakładała lojalnościowe przywiązanie Ukraińców i Białorusinów do państwa polskiego dzięki równoprawnemu traktowaniu i swobodom obywatelskim wynikającym z konstytucji marcowej. Akcentowano wspólne zagrożenie bolszewizmem i wspólną walkę z nim na przykładzie polsko-ukraińskiej współpracy z okresu wojny 1920 r. Druga strategia, która wzięła górę pod wpływem uwarunkowań wewnętrznych (program silnych rządów sanacji) oraz międzynarodowych (zagrożenie nowym konfliktem europejskim), zakładała stabilizację Kresów poprzez ich polonizację. Władze polskie zaostrzały stopniowo politykę narodowościową, przy czym apogeum wymuszonej asymilacji Białorusinów i Ukraińców nastąpiło w połowie lat 30. Wzmożono także akcję osadniczą, a sprzeciw wobec polonizacji łamano wojskowymi pacyfikacjami, zamykaniem narodowych szkół, cerkwi i stowarzyszeń kulturalnych. Taka polityka przyniosła jednak skutek odwrotny do zamierzonego, a mówiąc wprost – zamieniła demona komunizmu w upiora nacjonalizmu. Oczywiście z dużą pomocą Berlina i Moskwy.

Terroryści Bandery

15 czerwca 1934 r. w Warszawie został zastrzelony minister spraw wewnętrznych Bolesław Pieracki. Zamachu dokonał Hryhorij Maciejko, terrorysta z Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. OUN, która wzięła na siebie odpowiedzialność za zabójstwo, poinformowała, że był to akt zemsty za przymusową asymilację społeczeństwa ukraińskiego. Co prawda, zabójca zbiegł, ale policja schwytała organizatorów zamachu, w tym jednego z przywódców OUN w Polsce – Stepana Banderę. Był to syn unickiego duchownego, a z ruchem nacjonalistycznym związał się już w ukraińskim gimnazjum w Stryju. W 1934 r. Bandera ukończył Politechnikę Lwowską i to w czasie studiów został najpierw aktywistą nielegalnej OUN, a następnie jednym z liderów jej bojówki terrorystycznej – Ukraińskiej Wojskowej Organizacji (UWO). Za cel stawiał sobie powstanie niepodległej Ukrainy, co automatycznie czyniło Banderę wrogiem Polski. OUN widziała bowiem samodzielną Ukrainę w jej „historycznych ziemiach", a więc z dawną Rusią Czerwoną, w której granicach powinno się znaleźć całe polskie Podlasie, włącznie z Chełmem, Zamościem i Lublinem. Dlatego życiowe credo Bandery zawierało się w haśle: „Lachy won za San". Co więcej, jego zdaniem na odrodzonej Ukrainie o wodzowskim stylu rządów nie było miejsca dla żadnej narodowości oprócz ukraińskiej, co zamierzał osiągnąć masowymi deportacjami.