Wojna za Spiżową Bramą

„Psssyt", powiedział na dzień dobry duchowny w Watykanie, kiedy na początku pierwszej dekady XXI w. zjawiłem się u niego z rekomendacji niemieckiego kardynała Karla Lehmanna. Kultura dyskrecji i milczenia obowiązuje tam z urzędu. Nieprzypadkowo najmniejsze państwo świata otaczają grube mury papieża Leona św., które zostały wzniesione przed 11 wiekami, aby skutecznie odgrodzić centralę Kościoła od konkurencyjnych świeckich potęg. W epoce internetu straciły na znaczeniu, ale i dziś symbolizują niezmienny alians Watykanu z kulturą dyskrecji i milczenia. Każdy z 2879 pracowników Kurii Rzymskiej (z czego 803 to duchowni, 302 zakonnicy, a 1774 to świeccy) składa przysięgę, że nie ujawni najmniejszej cząstki swojej wiedzy o tym, co dzieje się za Spiżową Bramą. Petent z ulicy nie ma najmniejszych szans, by tam się dostać. Z wyjątkiem oczywiście, gdy z kieszeni wyjmie rekomendację. Ale też dyskretnie i w milczeniu.

Tajemnica konklawe 2005 r.

Tajemnice istniejące i powstające w instytucji opartej na hierarchii mają swoją rangę. Na szczycie tajemnic znajdują się te, które dotyczą konklawe. Ma ono zagwarantować wybór wikariusza Chrystusa na Ziemi w oparciu o jedyny, niezakłócony kontakt elektorów z Duchem Świętym. Po śmierci, dziś także abdykacji papieskiej, jego następcę zna oczywiście tylko Duch Święty, a kardynałowie muszą odgadnąć jego boski zamiar. W tym celu, także w XXI w., poddają się specyficznej izolacji. W odróżnieniu jednak od wielowiekowej tradycji kardynałowie nie muszą już między głosowaniami mieszkać, nocować i spożywać posiłki w odosobnieniu oraz myć się w miedniczkach z wodą, ustawiając się do nich w kolejce, tak jak to robili po 1870 r. w celach pałacu na Kwirynale, a potem w Kaplicy Sykstyńskiej. Od konklawe po śmierci Jana Pawła II (2005 r.) purpuraci mieszkają w Domu św. Marty, watykańskim hotelu o podwyższonym standardzie. Wybudowany w 1996 r. dysponuje 106 suitami, 22 pokojami i jednym apartamentem. W środku ciężkie komody z ciemnego drzewa, ale i łazienka, duże łóżko z ekologicznym materacem, klimatyzacja i minibarek. O tym, w którym z pokoi dany kardynał zamieszka, decyduje losowanie. Pokoje są bowiem różnej wielkości, a co istotniejsze, taka regulacja ma zapobiec tworzeniu się aliansów. Nie muszą też dziś elektorzy pozostawać na żebraczej diecie. Podczas dwóch ostatnich konklawe (2005 r., 2013 r.) menu było całkiem znośne. Proste i uniwersalne, skoro elektorzy pochodzą z różnych kręgów kulturowych. Kardynał Lehmann zdradził, że w 2005 r. największe wzięcie miała klasyczna pasta z sosem pomidorowym i deski serów. Za absolutny hit uchodziła jednak zapiekana cebula.

Niedyskrecja niemieckiego kardynała nie naruszała najważniejszej tajemnicy, jaką jest przebieg głosowania. Za to grozi ekskomunika, najcięższa kara kościelna: natychmiastowe wyrzucenie z Kościoła i brak zbawienia po śmierci. Dlatego kardynałowie są odcięci od internetu, telewizji, gazet, zarówno na czas głosowań w Kaplicy Sykstyńskiej, jak i na czas pobytu w Domu św. Marty. W podłodze Kaplicy Sykstyńskiej instaluje się urządzenia elektroniczne zakłócające sygnały nadawcze, a pokoje hotelowe są skanowane na obecność ukrytych mikrofonów. Wszystko w celu niezakłóconego odgadnięcia rzeczonego kandydata wskazywanego przez Ducha Świętego.

Pomimo tych zabiegów, urzędowego nakazu milczenia i sankcji za jego złamanie kilka dni po konklawe w 2005 r. wypłynął przeciek: notatnik anonimowego kardynała, który prosto z jego rąk trafił do włoskiego watykanisty Lucia Brunellego. Wynika z niego, że faworyzowany w 2005 r. 78-letni kardynał Ratzinger toczył w czasie konklawe ostry bój z kandydatem liberałów, kardynałem Bergoglio. W pierwszym głosowaniu z udziałem 115 elektorów faworytem grupy antyratzingerowskiej był jednak nie słabo znany w kolegium kardynalskim Argentyńczyk, ale wpływowy kardynał Mediolanu, erudyta i biblista o posturze i charakterze męża stanu, Carlo Maria Martini. Przy nim Bergoglio wyglądał jak ubogi pielgrzym z wiecznie kwaśną miną i zwieszoną głową, w dorobku naukowym bez liczących się publikacji. Ale to on uzyskał w pierwszej turze więcej głosów niż Martini. Prowadził Ratzinger z 47 głosami, przed Bergoglio z 10 i Martinim z 8 głosami. W drugim głosowaniu Joseph Ratzinger podwyższył swój wynik do 65 głosów (do zwycięstwa, brakło mu 12), a Bergoglio do 35. Martini przerzucił na Argentyńczyka swoje głosy. W trzecim głosowaniu kardynał Ratzinger otrzymał 72 głosy. Na Bergoglio zagłosowało 40 kardynałów – za mało, by myśleć o zwycięstwie, ale dostatecznie dużo, by skutecznie zablokować Ratzingera. To był przełomowy moment w konklawe, zdarzający się dość często, gdy dwie frakcje blokują się wzajemnie. Taki pat wymusza rezygnację obydwu liderów i szukanie kandydata kompromisowego. Na konklawe 2005 r. blokada Ratzingera wymagała spełnienia jednego warunku: wytrwania przez Bergoglio w twardej opozycji. Argentyńczyk jednak skapitulował. Podobno, niemal płacząc, oświadczył, że w razie zwycięstwa nie przyjmie wyboru. Już w kolejnym głosowaniu znaczna część jego stronników zagłosowała na Ratzingera. Niemiec wygrał z 84 głosami, zdobywając 73 procent głosów.

Loża z St. Gallen

Nieco później, już po wycieku zapisków anonimowego kardynała do prasy, ujawniono szerszy kontekst tego, co nazwano „akcją Bergoglio". Krył się pod nią mechanizm, który miał zablokować elekcję kardynała Ratzingera. Ale w tej sprawie trzeba się cofnąć aż do 1996 r.

Wtedy, w szczytowym okresie pontyfikatu Jana Pawła II, gdy nasz rodak zaczął mieć problemy zdrowotne, grupa liberalnych kardynałów i biskupów, mocno zaniepokojona konserwatywnym kierunkiem pontyfikatu, zdecydowała się na dalekosiężny krok: zapobieżenie elekcji duchowego kontynuatora myśli Polaka i „uratowanie" Kościoła przed wejściem w „ślepą uliczkę religijnego fundamentalizmu". Pierwsze spotkanie grupy zwolenników takiego rozwiązania zorganizował liberalny teolog i biskup Stuttgartu Walter Kasper. Chętnych „spiskowców" zaprosił do średniowiecznego klasztoru cysterskiego, Heiligkreuztal. Wśród śmiałków znaleźli się m.in.: charyzmatyczny kardynał Carlo Maria Martini, holenderski biskup z Helsinek Paul Verschuren, biskup Jean Vilnet z Lille, biskup Johann Weber z Grazu i przewodniczący konferencji episkopatu Niemiec Karl Lehmann z Moguncji. Wprawdzie nie było abp. Buenos Aires, Jorge Mario Bergoglio, ale tematy, jakie od rana do wieczora omawiano przy czerwonym winie, były bliskie sposobowi myślenia dzisiejszego papieża: zmniejszenie rzymskiego centralizmu, zwiększenie uprawnień biskupów w diecezjach i ich kolegialności, odejście od zafiksowania nauki Kościoła na moralności seksualnej. W oczach liberałów rzymski centralizm najbardziej ucieleśniał kardynał Joseph Ratzinger. Podczas gdy Jan Paweł II pontyfikat wypełniał pielgrzymkami, za sznurki władzy w Watykanie pociągał ten właśnie „pancerny kardynał" – jak nazwał go jego rodak i prominentny teologiczny opozycjonista, biskup Walter Kasper.

Po inauguracji w 1997 r. loża zakamuflowała się z pewnego powodu w podalpejskim, szwajcarskim mieście St. Gallen. Rolę gospodarza spotkań, z reguły odbywających się w pałacu arcybiskupim, pełnił jego właściciel i miejscowy ordynariusz, Ivo Fürer, który co istotne, pełnił godność sekretarza Konferencji Episkopatu Europy z siedzibą właśnie w St. Gallen. Spotkaniom przewodził oczywiście kardynał Martini, chętnie nazywający się, z dwóch powodów, antypapieżem. Po pierwsze dlatego, że jego zamierzenie celowało w wybór następcy Polaka na Piotrowym Tronie, który miał zmodernizować Kościół i pogodzić go z duchem czasu. A po drugie celował w personalną obsadę papieskiego tronu, rzecz jasna, swoją własną osobą. Zgodnie z watykańską kulturą dyskrecji i milczenia członkowie loży spotykali się w największej tajemnicy. Przyjazd do St. Gallen kamuflowali koniecznością odbycia „duchowego urlopu" lub konsultacji w siedzibie sekretariatu europejskiego Episkopatu. W 1999 r. do tej grupki dołączył kardynał Brukseli i prymas Belgii Godfried Danneels. Arcybiskup Bergoglio na radach loży pojawił się dopiero w 2001 r., podobnie zresztą jak kilku innych purpuratów. Akurat w 2001 r. rola sprzysiężenia wzrosła, gdy arcybiskupi: Bergoglio, Kasper, Lehmann i Cormac Murphy-O'Connor z Westminsteru zostali podniesieni do godności kardynalskiej. Teraz sami mogli brać udział w wyborze następcy papieża Polaka. Była to niezwykle ważna okoliczność dla przebiegu kolejnego konklawe.

Pomimo zachowania absolutnej dyskrecji przez sprzysiężonych, przeciek o tajnych zgromadzeniach u podnóża Alp wypłynął w Watykanie. Zaufany kardynała Ratzingera, włoski kardynał Carlo Ruini, został zobligowany do podjęcia śledztwa. Ale nie wytropił nic. Tymczasem zaszła nowa okoliczność. Przedłużający się pontyfikat Polaka okazał się śmiertelnym ciosem dla Martiniego. Fenomenalnego mówcę z analitycznym umysłem, brylującego na salonach świata, zaczęła drążyć choroba Parkinsona. Gdy Jan Paweł II zmarł, Martini wiedział, że dla niego papieski tron jest nieosiągalny. Elekcja przy widocznych postępach choroby Parkinsona była niemożliwa. Loża podjęła decyzję: będzie forsować kandydaturę kardynała Bergoglio. Siedmiu jej członków wzięło udział w konklawe: Martini, Danneels, Kasper, Lehmann, Murphy-O'Connor oraz patriarchowie Lizbony i Lwowa, José da Cruz Policarpo i Lubomyr Husar. Ósmy z tej grupy, sam kardynał Bergoglio, nie mógł głosować na siebie. Dwa dni przed konklawe 17 kwietnia 2005 r. sprzysiężeni spotkali się w Rzymie w „Willi Nazareth". W roli gospodarza wystąpił, niebiorący udziału w konklawe, ze względu na przekroczony wiek, włoski kurialista, kardynał Achille Silvestrini. Celem spotkania było omówienie taktyki na zablokowanie elekcji Josepha Ratzingera. Posunięcie jak najbardziej niezgodne z konstytucją apostolską o wakacie na Stolicy Piotrowej „Universi Dominici Gregis" Jana Pawła II. Pismo z papieskim podpisem zabraniało bowiem zawiązywania koalicji przed konklawe. Do biskupa St. Gallen Ivo Fürera sprzysiężeni z Wiecznego Miasta wysyłali pocztówkę z napisanym tylko jednym zdaniem: „Wszyscy jesteśmy zjednoczeni duchem z St. Gallen".

Lider tej grupy, kardynał Martini, mimo dyskretnie wysyłanych sygnałów, że nie chce zostać papieżem, po pierwszym głosowaniu otrzymał od rzeczonych przyjaciół aż 9 głosów. Ale forsowany przez lożę kandydat Bergoglio nie wytrzymał na konklawe presji. Po przegranej członkowie loży zawiesili spotkania w Szwajcarii, choć na bieżąco utrudniali zwycięskiemu Ratzingerowi papieską posługę. Do finalnego starcia doszło 2 czerwca 2012 r. Śmiertelnie już chory kardynał Martini przyjął w swoim pałacu arcybiskupim Benedykta XVI. I wezwał go do abdykacji. Trzy tygodnie przed śmiercią udzielił austriackiemu jezuicie Georgowi Sporschillowi ostatniego wywiadu. Opublikowany w „Corriere della Sera" 2 września 2012 r. nosił charakter duchowego testamentu: Kościół pozostaje w 200-letnim zapóźnieniu do dzisiejszego świata, grzmiał umierający kardynał. Znamienne, że osiem miesięcy po spotkaniu w cztery oczy z kardynałem Martinim papież Benedykt XVI abdykował.

W okresie między abdykacją niemieckiego papieża a rozpoczęciem konklawe czterech kardynałów-lożystów: Danneels, Kasper, Lehmann i Murphy-O'Connor, rozpoczęli „manewry" mające doprowadzić do elekcji argentyńskiego kardynała. Doświadczeni jego kapitulacją w 2005 r. zapewnili sobie najpierw jego zgodę. Organizowane przez nich w Rzymie kolacje dla przybywających na konklawe elektorów miały zapewnić ich kandydatowi 2/3 głosów. Była to praktyka równie sprzeczna z instrukcją „Universi Dominici Gregis" jak tworzenie koalicji przedwyborczych. Kluczowy argument „drużyny Bergoglio" brzmiał: to będzie krótki okres pontyfikatu ze względu na wiek argentyńskiego kardynała (wówczas 76 lat). Drugi argument dyskontował nastroje w kolegium kardynalskim, które po wizerunkowym blamażu Kurii Rzymskiej za pontyfikatu Benedykta XVI było teraz zdeterminowane, by wybrać kardynała spoza Rzymu i kurialnych układów. Ten warunek kardynał z Buenos Aires spełniał z nawiązką. W piątym głosowaniu na konklawe otrzymał 90 głosów. Więcej niż Ratzinger w 2005 r.

Kto po Bergoglio?

Papież z odległego Buenos Aires w perspektywie krótkiego pontyfikatu frontalnie przystąpił do realizacji programu z St. Gallen. Na agendzie: wojna z Kurią i spetryfikowanym układem włosko-południowoamerykańskim, transparencja poczynań, oczyszczenie banku watykańskiego z mafijnej powłoki, decentralizacja władzy, tworzenie „ubogiego Kościoła biednych ludzi", „odejście od kościelnej doktryny wsadzonej do prezerwatywy" – jak mawiał Bergoglio – pod czym się kryje kluczowa rola etyki seksualnej w nauczaniu Kościoła. Opór nie tylko konserwatywnych kardynałów z nadania poprzednich dwóch papieży, ale i też przez nich mianowanych biskupów, okazał się znacznie większy, niż pierwotnie przypuszczała loża. Spektrum zmian przestraszyło także umiarkowanych kardynałów. „Wybraliśmy go, by zreformował, a nie burzył Kościół" – mówili.