„Stanisław August Poniatowski w Petersburgu”. Obraz pełen tajemnic

Na jednym ze swych obrazów Jan Czesław Moniuszko ukazał ostatniego króla Polski tuż przed jego nagłą śmiercią.

Aktualizacja: 02.05.2021 22:47 Publikacja: 29.04.2021 15:50

„Stanisław August Poniatowski w Petersburgu”. Obraz pełen tajemnic

Foto: Muzeum Narodowe w Warszawie

25 listopada 1795 r. w Grodnie Stanisław August Poniatowski podpisał akt abdykacji, rezygnując tym samym z roszczeń do tronu Rzeczypospolitej – państwa, które po III rozbiorze (24 października 1795 r.) dokonanym przez Rosję, Austrię i Prusy przestało istnieć. Co znamienne, ostatni król Polski podpisał ów akt w dniu imienin Katarzyny II, ale przede wszystkim w 31. rocznicę swojej koronacji! Caryca zaopiekowała się swoim protegowanym, stale wspierała go finansowo, tym bardziej że były król nieustannie potrzebował pieniędzy na spłatę gigantycznych długów. Gdy niespełna rok później Katarzyna II zmarła, pieczę nad Poniatowskim przejął Paweł I Romanow. Car okazał swą łaskawość... Zaprosił byłego króla Polski do Petersburga i udostępnił mu komnaty w rozległym pałacu Marmurowym. Co ciekawe, okazałą budowlę stawiano dla jednego z kochanków Katarzyny II, tyle że Grigorij Orłow zmarł, nim ją ukończono. Wyznaczenie przez Pawła I właśnie tego pałacu na lokum dla Poniatowskiego, niegdysiejszego faworyta carycy, nie było chyba przypadkowe... Warto dodać, że gdy 10 marca 1797 r. zdetronizowany król przybył do pałacu Marmurowego, budynek był zawilgocony i pozbawiony części umeblowania. Ale zadłużony po uszy Poniatowski nie musiał się martwić o pieniądze: mocarstwa rozbiorowe, w myśl porozumienia podpisanego 15 stycznia 1797 r., przejęły jego zobowiązania finansowe, które opiewały na 40 mln złotych polskich! Ponadto ofiarowały Poniatowskiemu dożywotnią „emeryturę" w wysokości 200 tys. dukatów rocznie. Były król Polski zaciągał więc kolejne pożyczki – choćby po to, by uczestniczyć w życiu carskiego dworu, by organizować przyjęcia. Ale zaledwie niespełna rok zabawił w petersburskim pałacu.

Tajemnicza zawartość filiżanki

Na obrazie (o wymiarach 64,5 x 90 cm, powstał przed 1908 r.; obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie) na pierwszym planie widzimy 66-letniego Stanisława Augusta siedzącego w fotelu przy stole w jednej z komnat petersburskiego pałacu Marmurowego – najprawdopodobniej w rozległej sypialni, po prawej widać bowiem fragment łóżka z atłasowymi poduchami i odsuniętą kotarę baldachimu.

Fotel został ustawiony na niedźwiedziej skórze, nogi króla spoczywają zaś na pięknej poduszce – atłasową ciemną zieleń ozdobiono srebrną nicią i frędzlami. Król ubrany jest zgodnie z obowiązującą na dworach modą francuską. Ma na sobie czarne pantofle na obcasach, w tym samym kolorze rajtuzy i spodnie za kolano, zdobioną w koronki białą koszulę, haftowaną srebrną kamizelę i tzw. szustokor (z fr. justaucorps). Stroju dopełnia kunsztowna peruka. W lewej dłoni król trzyma błękitną szarfę z Orderem Orła Białego – za jego panowania to wyjątkowe polskie odznaczenie nadawano z rozkazu Katarzyny II... jej rosyjskim i niemieckim faworytom. Caryca w pewnym sensie jest obecna w komnacie króla, na ścianie wisi bowiem jej portret.

Przy lewym boku króla stoi stylowy puf, na nim zaś leży książka – rozłożona, ale odłożona wierzchem do góry, co sugeruje, że chwilę wcześniej była czytana. O puf oparta jest zwykła laska, wyraźna oznaka degradacji i abdykacji. Dla porównania: na obrazie Marcella Bacciarellego „Portret Stanisława Augusta Poniatowskiego w stroju koronacyjnym" (1792 r.) król w prawej dłoni dzierży regiment, czyli krótką ozdobną laskę będącą symbolem naczelnego dowództwa nad wojskami (w przeciwieństwie do buławy regiment pozbawiony był głowicy). Na obrazie Moniuszki Stanisław August zamiast regimentu trzyma w dłoni chusteczkę, którą przyciska do ust – być może ze wzruszenia. Ostatni król Polski spogląda na obraz w pozłacanej ramie, oparty o kunsztownie zdobiony kominek – jego filarami są dwie postaci nagich kobiet. Na płótnie widać pałac Na Wyspie (zwany też pałacem Na Wodzie) w warszawskich Łazienkach. W 1764 r. Stanisław August, szukając miejsca na swą letnią rezydencję, kupił Łaźnię wraz z Ujazdowem i dzięki sprowadzonym włoskim architektom przemienił barokowy pawilon ogrodowy w klasycystyczny pałac, w którym eksponował najcenniejsze obrazy ze swojej licznej kolekcji (według inwentarza z 1795 r. było to aż 2289 dzieł).

Motyw nagich kobiet powtarza się na kolejnym obrazie i na zegarze ustawionym na kominku. Czy tylko dlatego, że to sypialnia, czy też kobiece akty mają sugerować, że „król jest nagi"? Wskazówki zegara pokazują godzinę piątą, a na kilku bogato zdobionych świecznikach nie płonie żadna świeca. Może więc to poranek po bezsennej nocy? W każdym razie na stole stoi filiżanka, a wedle zachowanych przekazów po wypiciu jej zawartości król zmarł „rażony apopleksją". Czyżby filiżanki nie napełniono zwykłym bulionem lub rosyjskim czajem? To tylko spekulacje, tym bardziej że królowi towarzyszy polski sługa, czego dowodzi jego typowo szlachecki wygląd: długi wąs, kontusz, bogato zdobiony pas kontuszowy. Czy król przed śmiercią uronił łzę z powodu doprowadzenia do upadku I Rzeczypospolitej, czy tylko nad utratą pałacu w Łazienkach...?

Bez tronu, bez ojczyzny

Ostatni król polski zmarł 12 lutego 1798 r. w Petersburgu i został pochowany w kościele św. Katarzyny. Jego doczesne szczątki nie zaznały spokoju – bolszewicy zlikwidowali kościół, a sarkofag władze sowieckie przekazały Polsce. Stanisław August nie był jednak w II Rzeczypospolitej szczególnie ceniony, dlatego w lipcu 1938 r. w tajemnicy przed opinią publiczną szczątki króla pochowano w krypcie kaplicy kościoła Świętej Trójcy w Wołczynie (obecnie: Białoruś), gdzie przed laty przyszły król został ochrzczony. Wkrótce sprawa ponownego pochówku wyszła na jaw, ponieważ upubliczniły ją władze radzieckie.

Po 17 września 1939 r. Armia Czerwona zajęła także Wołczyn – pijani żołdacy splądrowali królewski grobowiec, zniszczyli sarkofag i zbezcześcili królewskie szczątki. W tym opłakanym stanie grobowiec przetrwał do 1987 r. (uporządkowania ruin podjęli się konserwatorzy z muzeum w Grodnie). Rok później „domniemane fragmenty szczątków trumny Stanisława Augusta i jego szat zebrane w kaplicy władze sowieckie po raz kolejny przekazały do Polski. 15 grudnia 1988 r. przywiozła je z Mińska delegacja pod kierownictwem Aleksandra Gieysztora. Zostały one początkowo wystawione w pałacu Na Wyspie w Łazienkach Królewskich, a następnie złożone na Zamku Królewskim w Warszawie".

W 1989 r. symboliczną ziemię z wołczyńskiej krypty złożył w Łazienkach Królewskich ich ówczesny dyrektor, prof. Marek Kwiatkowski – w miejscu planowanego przez króla mauzoleum (obecnie znajduje się tam tablica pamiątkowa). Trzy lata później w tym miejscu odsłonięto brązowe popiersie Stanisława Augusta Poniatowskiego, które w 2013 r. zostało przeniesione w pobliże Białego Domku.

Początkowo propozycja pochowania szczątków króla w bazylice archikatedralnej św. Jana Chrzciciela w Warszawie spotkała się ze sprzeciwem m.in. hierarchów Kościoła, którzy wypomnieli ostatniemu królowi Polski przynależność do masonerii. Ostatecznie uroczysty pogrzeb odbył się w archikatedrze św. Jana 14 lutego 1995 r., a przywiezione z Białorusi szczątki z kaplicy w Wołczynie pochowano w symbolicznym grobowcu w podziemiach katedry.

Syn wybitnego kompozytora

Autor prezentowanego dzieła, Jan Czesław Moniuszko (urodził się w 1853 r. w Wilnie, zmarł w 1908 r. w Warszawie), był synem wybitnego polskiego kompozytora Stanisława Moniuszki. Ród miał pochodzenie szlacheckie i legitymizował się herbem Krzywda. O ile „ojciec polskiej opery narodowej" był jedynym potomkiem „Czesława Moniuszki i Elżbiety z Madżarskich Moniuszkowej i jedynym męskim potomkiem w licznej rodzinie Moniuszków" (za: Elżbieta Stanisława Janowska-Moniuszko, www.fundacjapolcanart.org), o tyle Jan Czesław był dziewiątym z dziesięciorga dzieci Stanisława i Aleksandry z domu Müller. W cytowanym wyżej biogramie kompozytora potomkini rodu pisze: „Pierwszym dzieckiem była córka Elżbieta (artysta grafik). Do dnia dzisiejszego żyją w Polsce, Kanadzie i na Węgrzech liczni, autentyczni jej potomkowie (najmłodszy – Aleksander Lenz – urodził się w Kanadzie w 2014 r.). Drugim dzieckiem kompozytora był syn Kazimierz (zmarł w dzieciństwie). W 1843 r. przyszedł na świat syn kompozytora – Stanisław (z jego linii żyje do dzisiaj sześcioro potomków w Polsce i we Włoszech), następnie Bolesław (wiolonczelista, zmarł nieżonaty), córka Maria (zmarła jako dziecko), Jadwiga (do dzisiaj żyją w Polsce jej potomkowie), córki Zofia i Aleksandra (zmarła we wczesnym dzieciństwie), syn Jan (profesor petersburskiej Akademii Sztuk, artysta malarz; zmarł nieżonaty) i córka Cecylia (zmarła niezamężna)".

Pomimo posiadania tak licznej rodziny na utrzymaniu Stanisław Moniuszko nie szczędził grosza na wykształcenie swoich dzieci. Jan Czesław od 1871 r. uczył się w warszawskiej Klasie Rysunkowej Wojciecha Gersona i Aleksandra Kamińskiego, a także na prywatnych lekcjach malarstwa i rysunku u Bonifacego Dziadulewicza. W 1878 r. rozpoczął studia na Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. Debiutował w 1879 r. na wystawie w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie obrazem „Pierwsze spotkanie Jadwigi z Jagiełłą". Najchętniej malował sceny rodzajowe i kompozycje historyczne – jak choćby prezentowany obraz – ale też dzieła nawiązujące do literatury polskiej: „Koncert Jankiela" („Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza) czy „Scena z Zagłobą" (Trylogia Henryka Sienkiewicza). Nie stronił także od lekkich scen salonowych, przedstawiających spotkania towarzyskie i tańce.

25 listopada 1795 r. w Grodnie Stanisław August Poniatowski podpisał akt abdykacji, rezygnując tym samym z roszczeń do tronu Rzeczypospolitej – państwa, które po III rozbiorze (24 października 1795 r.) dokonanym przez Rosję, Austrię i Prusy przestało istnieć. Co znamienne, ostatni król Polski podpisał ów akt w dniu imienin Katarzyny II, ale przede wszystkim w 31. rocznicę swojej koronacji! Caryca zaopiekowała się swoim protegowanym, stale wspierała go finansowo, tym bardziej że były król nieustannie potrzebował pieniędzy na spłatę gigantycznych długów. Gdy niespełna rok później Katarzyna II zmarła, pieczę nad Poniatowskim przejął Paweł I Romanow. Car okazał swą łaskawość... Zaprosił byłego króla Polski do Petersburga i udostępnił mu komnaty w rozległym pałacu Marmurowym. Co ciekawe, okazałą budowlę stawiano dla jednego z kochanków Katarzyny II, tyle że Grigorij Orłow zmarł, nim ją ukończono. Wyznaczenie przez Pawła I właśnie tego pałacu na lokum dla Poniatowskiego, niegdysiejszego faworyta carycy, nie było chyba przypadkowe... Warto dodać, że gdy 10 marca 1797 r. zdetronizowany król przybył do pałacu Marmurowego, budynek był zawilgocony i pozbawiony części umeblowania. Ale zadłużony po uszy Poniatowski nie musiał się martwić o pieniądze: mocarstwa rozbiorowe, w myśl porozumienia podpisanego 15 stycznia 1797 r., przejęły jego zobowiązania finansowe, które opiewały na 40 mln złotych polskich! Ponadto ofiarowały Poniatowskiemu dożywotnią „emeryturę" w wysokości 200 tys. dukatów rocznie. Były król Polski zaciągał więc kolejne pożyczki – choćby po to, by uczestniczyć w życiu carskiego dworu, by organizować przyjęcia. Ale zaledwie niespełna rok zabawił w petersburskim pałacu.

Pozostało 82% artykułu
2 / 3
artykułów
Czytaj dalej. Kup teraz
Historia
Tortury i ludobójstwo. Okrutne zbrodnie Pol Pota w Kambodży
Historia
Kobieta, która została królem Polski. Jaka była Jadwiga Andegaweńska?
Historia
Wiceprezydent, który został prezydentem. Harry Truman, część II
Historia
Fale radiowe. Tajemnice eteru, którego nie ma
Historia
Jak Churchill i Patton olali Niemcy