Począwszy od wygnania w 509 r. p.n.e. ostatniego etruskiego króla Tarkwiniusza Pysznego, Rzym stał się republiką. Oficjalnie imperium przyjęło nazwę Senatus Populusque Romanus (SPQR, „senat i lud/naród rzymski"). W latach 451–449 p.n.e na 12 tablicach z brązu spisano prawa „lex duodecim tabularum" oparte na wzorach greckich. Była to pierwsza w historii kodyfikacja prawa rzymskiego i zwycięstwo liczniejszej oraz najbiedniejszej warstwy społecznej plebejuszy nad bogatymi patrycjuszami. 12 brązowych tablic kodyfikujących prawo rzymskie zostało umieszczonych na rzymskim Forum Romanum.
Pierwszy wiek przed naszą erą był w metropolii nad Tybrem czasem burzliwym i pełnym niepokoju. Walki z plemionami zamieszkującymi różne regiony Półwyspu Apenińskiego, powstanie Spartakusa i ciągłe zakłócanie żeglugi przez piratów były źródłem zmartwień dla Senatu i kolejnych konsulów. Ostatecznie brutalnie rozprawiono się z powstańcami Spartakusa, Pompejusz Wielki zlikwidował w 67 r. p.n.e. plagę piratów na Morzu Śródziemnym, a po latach krwawych walk Rzymianie dogadali się z plemionami italskimi.
Miasto-państwo stało się pierwszym w historii po imperium Aleksandra Wielkiego supermocarstwem. Rzym sprawował kontrolę nad wszystkim, co położone było w rejonie basenu Morza Śródziemnego. Legiony toczyły zwycięskie wojny w Azji Mniejszej, Galii i Hiszpanii. Od VI wieku p.n.e. Rzym był republiką, w której obowiązywała fundamentalna zasada, że jeden człowiek nie mógł sprawować władzy bez przerwy.
Rozłam w społeczeństwie rzymskim
Z grona najwybitniejszych obywateli Rzymu wybierano dwóch konsulów. Mogli kierować sprawami państwowymi nie dłużej niż jeden rok, a po tym czasie wybierano dwóch następnych współrządców. Jednym z konsulów zawsze musiał być plebejusz. Do miasta nie wolno było wprowadzać uzbrojonych żołnierzy, a złamanie tej reguły nosiło w sobie znamiona zbrodni przeciw republice.
W II wieku p.n.e. pogłębiała się przepaść między bogatymi patrycjuszami (optymatami), których wpływy nieustannie rosły w Senacie, a popularami, czyli uboższymi współobywatelami z tej samej warstwy społecznej. Popularzy byli protoplastami współczesnych populistów. Głosili obietnice skierowane do najbiedniejszych warstw społecznych republiki. Powodowało to nieustanne napięcia z najbogatszymi rodami i prowadziło republikę na krawędź wojny domowej. W tym ciężkim okresie polaryzacji społeczeństwa Wiecznego Miasta na scenę historii wkroczył generał rzymski Lucjusz Korneliusz Sulla. W 88 r. p.n.e. został uhonorowany przez senat godnością konsula za zwycięstwo nad wrogami Rzymu. W wyniku wewnętrznych tarć w Senacie i narastających zamieszek w Rzymie Sulla zdecydował się na bezprecedensowy krok i, łamiąc obowiązujące prawo, wprowadził w 81 r. p.n.e. sześć legionów do Rzymu.
