Maria Skłodowska-Curie: Duma, wstyd i wróg Francji

Mogło się zdawać, że romans dojrzałej wdowy z mężczyzną po przejściach – zwłaszcza gdy są parą nudnych naukowców – nie zainteresuje nawet działu plotek w najtańszym brukowcu. Jednak choć Maria Skłodowska-Curie i Paul Langevin nie byli gwiazdami estrady, to ich związek trafił na pierwsze strony gazet, przykuł uwagę rządu i wywołał zamieszki uliczne.

To jedyny powód, by wracać do historii, która wstydliwą plotkę zmieniła w sprawę racji stanu i narodowej godności Francji. Trywialny skandalik obyczajowy z lamusa silniej demaskuje francuskie mity, niż wyrządza szkodę pamięci uczonej.

Życie przerwane w połowie

Zdawało się, że po współdzielonej z mężem Nagrodzie Nobla z fizyki tragiczna śmierć Pierre'a w 1906 r. będzie kulminacją życia Marii Skłodowskiej. Co jeszcze mogło czekać kobietę, której związek ze zmarłym partnerem był tak ścisły, że nie sposób odróżnić ich prywatności i pracy?

W istocie ich małżeństwo przypominało bardziej kontrakt partnerski niż owoc burzy uniesień. On, mieszkający przy rodzicach 34-letni kawaler, w ramach zalotów dedykował jej książkę o romantycznym tytule: „Symetria w polach elektrycznych i magnetycznych" oraz umożliwił pracę naukową, przyjmując do swego laboratorium. Ona pisywała liściki o przyjaźni, zaufaniu i wspólnocie poglądów na zbawienie ludzkości przez naukę i postęp. Tak w małżeństwie, jak i przed nim, dnie i noce spędzali w pracowni.

Ślub zakochanych, którego formalność ocierała się o abnegację, sprowadził się do podpisania papierów w ratuszu. Małżonkowie zrezygnowali nawet z obrączek, ograniczając uroczystość do wciśnięcia panny młodej w nową garsonkę, jednak wybraną według praktycznych kryteriów, by zniosła plamy po odczynnikach.

Poza laboratorium on zarabiał grosze na wykładach, ona dla niego uczyła się gotować, choć nie miała serca do kuchni. Poza wspólną pracą, a potem córkami, łączyło ich zamiłowanie do rowerowych wycieczek i zaufanie, o którym Maria wspominała niepokojąco często.

Sądzono, że wraz ze śmiercią męża Maria Curie straciła widoki na przyszłość. Nagroda Nobla dawała pewną stabilizację, ale sukces uważano za kupon odcięty od osiągnięć męża, choć właśnie ona skłoniła Pierre'a do rzucenia badań nad kryształami i zajęcia się nowym problemem. On mimowolnie potwierdził te podejrzenia, gdy w wykładzie noblowskim chwalił jej wsparcie jako partnerki życiowej, a nie naukowca – co Marię mocno ubodło.

Poważnie brzmiał tytuł dyrektora laboratorium, ofiarowany Marii Skłodowskiej-Curie przez Sorbonę, ale pracownia jeszcze przez lata gnieździła się w tej samej drewnianej szopie po dawnej kostnicy, do której Pierre Curie pozwolił wnieść szpargały młodej doktorantce. Jedyny prestiż stał za tytułem wykładowcy Sorbony, przyznanym po raz pierwszy kobiecie.

Po przeprowadzce do teścia w podparyskim Sceaux, gdzie Eugene Curie zajął się wychowaniem jej córek, Maria tym silniej pogrążyła się w pracy, niemal znikając z życia poza laboratorium i salą wykładową.

Niebezpieczna chwila zapomnienia

Gdy rozpędzony furgon zmiażdżył jej męża, Maria nie miała skończonych 40 lat. Zbyt mało, jak na przyjęcie roli dożywotniej wdowy i strażniczki dokonań zmarłego geniusza, choć tego od niej oczekiwano. Jednak można było odnieść wrażenie, że wyrok przyjęła z pokorą, na lata kryjąc kobiecość w żałobnej czerni, podkreślającej jej chroniczne zmęczenie, skutki działania toksyn i drążącą ją od dzieciństwa depresję.

Tym widoczniejsza była przemiana, jaka zaszła po czterech latach żałoby. Wdowa zaczęła nosić jasne stroje, a nawet koronki, wpinała w bluzkę kwiaty i pierwszy raz od skończenia studiów zmieniła fryzurę. Co więcej, nieoczekiwany kłopot sprawiał jej wygląd dłoni, zniszczonych odczynnikami.

Tajemnica metamorfozy kryła się w młodszym o pięć lat Paulu Langevinie, niegdyś najzdolniejszym z doktorantów Pierre'a Curie, a teraz wybitnym profesorze fizyki, który wkrótce zdobył własnego Nobla. Langevin łamał stereotyp o nudnych uczonych z kozimi bródkami. Na fotografii z 1897 r., widać archetyp francuskiego uwodziciela z zabójczymi wąsami – i taką też miał reputację. Jego rozliczne romanse nie były tajemnicą nawet dla żony – tolerowała je wszakże, dopóki nie groziły rozwodem.

Jednak skoki w bok nie uchodziły mu całkiem na sucho. Liczne siniaki i obrażenia tłumaczył upadkami z roweru, lecz Marii skarżył się w tajemnicy, że to skutki napaści żony i teściowej, które zwykły go bić, czym popadnie. Jego zdaniem nienawidziły go za miłość do nauki, która nie umiała sprostać ich finansowej chciwości.

Langevin przekonał Marię, że jego małżeństwo jest historią, po czym wynajął dla nich dwupokojową garsonierę w centrum Paryża. Ich romans trwał kilka miesięcy 1910 r. i nie umknął czujnej uwadze żony, zaniepokojonej wspólnym adresem kochanków, co mogło zwiastować formalną separację i rozwód. Śledząc każdy krok Marii, urządzała jej publiczne awantury, a nawet groziła morderstwem.

Romans trwał, lecz zdesperowana Jeanne Langevin nie miała zamiaru się poddać. Opłaciwszy włamywacza, który z miejsca schadzek wyniósł intymną korespondencję, zdobyła narzędzie szantażu. Groziła opublikowaniem listów i skandalem, który skompromituje oboje, a gdy Skłodowska-Curie postawiła kochanka przed ostatecznym wyborem, Langevin położył uszy po sobie i potulnie wrócił do domu. Sprawa wyglądała na ostatecznie skończoną i zamkniętą na zawsze.

Ponieważ jednak nieszczęścia chadzają parami, noblistka musiała przełknąć jeszcze jedną upokorzenie. Niemal w tym samym czasie odrzucił ją nie tylko kochanek, ale i czcigodna Akademia Francuska. Zamiast niej przyjęto kandydaturę Édouarda Branly'ego – naukowca o znacznie mniejszym dorobku, ale za to mężczyznę. Faktu, że Marii Skłodowskiej-Curie odmówiono członkostwa ze względu na płeć, nie ukrywano nawet z kurtuazji, a niewydarzone aspiracje uczonej wyśmiano w gazetach. Potępiły ją nawet sławne kobiety i celebrytki, w tym przyjaciółka Flauberta – pisarka Marie de Régnier, a wdowa po innym pisarzu przestrzegała kobiety, że nauka nie da im żadnego pożytku.

Była to część szerszego paradoksu, przez który Skłodowska-Curie została członkiem Akademii Nauk w obskuranckiej Rosji, natomiast postępowa Francja zwlekała z przyjęciem kobiety do końca lat 60. To oznaczało, że otwarcie francuskich uniwersytetów dla kobiet długo było iluzorycznym sukcesem. Wśród prawie 2 tys. studentów Sorbony kobiet było zaledwie 23, z czego większość to cudzoziemki, jak sama Maria Skłodowska. W praktyce niski we Francji poziom kształcenia ogólnego dla dziewcząt zamykał im dostęp do studiów, za to dwie siostry Skłodowskie z zaboru rosyjskiego bez problemu przebrnęły przez egzaminy, przełamując nawet językowe bariery.

Odpłacając pięknym za nadobne, noblistka zabroniła publikowania swoich prac we Francji, zmuszając kolegów do poznawania jej odkryć z zagranicznych artykułów i książek.

Precz z przybłędą!

W 1911 r. nadarzyła się okazja, by odpocząć od Paryża i związanych z nim nieszczęść. Ernest Solvay – miliarder i odkrywca amator, zaprosił Skłodowską-Curie do Brukseli na konferencję o kwantach i promieniowaniu. Pokusa spotkania w jednym miejscu tuzów światowej nauki, od Rutheforta, Poincare'a i Planka, po niebywale modnego Einsteina, była nie do odparcia. Traf chciał, że pojechał także Langevin – bynajmniej nie w roli partnera Skłodowskiej, ale naukowca. Jego żona jednak nie traciła czujności, a wyjazd odczytała jako wspólną ucieczkę kochanków. Uznała to za powód do zemsty ostatecznej i zaniosła listy Skłodowskiej do największych dzienników.

„Le Journal" poświęcił skandalowi poważny artykuł, bo i pismo było opiniotwórcze. Tekst opatrzono wywiadem z teściową domniemanego kochanka, a Marię Skłodowską-Curie nazwano „złodziejką mężów". Sprawą zajął się też lżejszy „Le Petit Journal", publikując rozmowę z nieszczęsną Jeanne Langevin.

O skandalu powiadomili Marię Skłodowską-Curie dziennikarze, zasadzeni na nią w brukselskim hotelu. Wszelako po listownej groźbie procesu Fernand Hauser z „Le Journal" wycofał oskarżenia i przeprosił noblistkę, zapewne bojąc się odszkodowań, ale sprawa żyła już własnym życiem, docierając nawet do Ameryki.

Gdy Curie przedwcześnie wróciła do Paryża, anonimowe broszury już bez owijania w bawełnę nazywały ją „szmatą". Kolportowano plotki, że Pierre rzucił się pod koła, nie mogąc ścierpieć niewierności żony, a prawdziwym ojcem młodszej córki Marii jest dawny asystent uczonej.

Sprawa prędko nabrała politycznego wymiaru. „Le Figaro" wzywało do modlitw o ocalenie Francji od katastrofy, które sprowadzają na nią uczone kobiety. Liga Akcji Francuskiej – przez swój organ noszący motto: „Wszystko, co francuskie, jest nasze" – opisuje Marię Curie jako jedną z tych cudzoziemek, które postawiły sobie za cel zniszczenie moralności i instytucji małżeństwa stanowiących o zdrowiu narodu.

Znaczące, że do nagonki dołączyła także lewica, piórem radykalnego socjalisty Gustave'a Téry z „L'Oeuvre". Naczelny pisma wysmażył sążnisty materiał o skandalu, wzywając prawdziwych patriotów do zwalczania obcej plagi niszczącej Francję. Autor ubolewał na 18 kolumnach, że ojczyzna trafia w ręce garstki „brudnych cudzoziemców, okradających ją i hańbiących".

Maria Salomea z Polski

Nękanie przybierało czysto antysemicki charakter, bez wnikania w zbędne niuanse. Starczyło wiedzieć, że Skłodowska przybyła z Polski, a Salomea było jej drugim imieniem. Przy tym aktywnie działała w Lidze Praw Człowieka, występującej w obronie Dreyfusa, a grono jej najbliższych przyjaciół, z Borelem, Jeanem Perrinem i Langevinem, uchodziło za wywrotowców i moralnych wichrzycieli, eksperymentujących ze wspólnym wychowaniem dzieci. Na podstawie próbek pisma i fotografii magazyn „Excelsior" przeprowadził nawet analizę wrodzonych cech rasowych noblistki, o dekady wyprzedzając naukowe dokonania nazistów w „Der Stürmer".

Przebieg plotkarskiej afery przybierał obrót bardziej niebezpieczny niż prasowe oszczerstwa. Pod domem Curie w Sceaux wystawał gniewny tłum, żądający wypędzenia „przybłędy", lecz na okrzykach się nie skończyło, bo w ruch poszły także kamienie. Po wybiciu szyb w oknach, Maria ukryła córki w zaprzyjaźnionym domu Jeana Perrina, a sama znalazła schronienie u pisarki Marguerite Appell, znanej pod męskim pseudonimem Camille Marbo.

Jednak nic nie wskazywało, że burzę da się bezpiecznie przeczekać. Coraz szersze grono czcigodnych akademików i profesorów jęło naciskać w Ministerstwie Edukacji Publicznej, by Marię Skłodowską-Curie czym prędzej deportować do Rosji.