Jak Rosja mogła wygrać I wojnę światową

Sukces militarny z 1916 r. nie przyniósł ostatecznego przesilenia. Rosja, za sprawą wewnętrznych sporów, stała już na progu rewolucji. Jak doszło do zaprzepaszczenia największego zwycięstwa oraz jak ułożyły się dalsze losy generała Brusiłowa?

Przyszły pogromca c.k. armii Aleksiej Brusiłow urodził się w gruzińskim Tyflisie, czyli obecnym Tbilisi, w 1853 r. Po ojcu generale carskiej armii odziedziczył zamiłowania wojskowe. Matka, Maria Luiza Nastojemska, pochodziła natomiast z polskiej rodziny szlacheckiej, co zaowocowało miłością do kawalerii. Zresztą rodzice bardzo wcześnie zmarli, dlatego opiekę nad Aleksiejem przejął dalszy krewny, który umieścił chłopca w elitarnym Korpusie Paziów pełniącym rolę gimnazjum przygotowującego szlachetnie urodzonych wychowanków do oficerskiej służby w imperium. Po ukończeniu Korpusu Brusiłow został skierowany do Pułku Dragonów Twerskich, a istota przydziału do prowincjonalnego garnizonu leżała w nieco przeciętnych wynikach nauki młodego junkra.

Aleksiej piął się po szczeblach oficerskiej kariery, obejmując na przełomie lat 70. i 80. XIX w. stanowisko adiutanta pułku, co pozwoliło mu wziąć udział w wojnie rosyjsko-tureckiej (1879–1881) na froncie kaukaskim. Brusiłow odznaczył się odwagą podczas szturmów tureckich twierdz Ardagan i Kars, co oprócz orderu oznaczało skierowanie do petersburskiej szkoły dowódców kawalerii. W stolicy Brusiłow zatrzymał się aż na 20 lat, ponieważ po ukończeniu szkoły został najpierw jej wykładowcą, a następnie komendantem. Wtedy także nad obiecującym oficerem roztoczył opiekę wielki książę Mikołaj Mikołajowicz, sam zapalony kawalerzysta. To dzięki niemu w 1906 r. Brusiłow już w generalskiej randze objął dowództwo elitarnej 2. Dywizji Kawalerii Gwardii, co zapewniło wejście do grona najbardziej perspektywicznych dowódców rosyjskiej armii. W kolejnych latach kariera generała sięgnęła stanowiska zastępcy dowódcy warszawskiego okręgu wojskowego, a w chwili wybuchu I wojny światowej Stawka, czyli kwatera głównodowodzącego, zadecydowała o powierzeniu Brusiłowowi dowodzenia 8. Armią na froncie austro-węgierskim. Jednak o mały włos, a generał nie wziąłby w ogóle udziału w wojnie.

Gdy w latem 1914 r. serbscy spiskowcy zabili arcyksięcia Ferdynanda Habsburga, Brusiłow wraz z żoną wypoczywał w niemieckich uzdrowiskach i tylko szybka decyzja o powrocie do kraju pozwoliła uniknąć internowania z chwilą wybuchu europejskiego konfliktu. Nieszablonowość myślenia w połączeniu z kawaleryjskimi nawykami była szczególną cechą Brusiłowa. Jego strategia zawierała się w powiedzeniu: błyskawiczne przełamanie na podobieństwo końskiego galopu i równie szybkie rozwijanie osiągniętego powodzenia. Z drugiej strony Brusiłow był zawistnikiem, który oskarżał innych generałów o kopanie pod nim dołków. Zazdrościł także innym wszelkich sukcesów, dlatego generał był trudny i oschły we współżyciu, a przyczyna leżała w uporczywym przekonaniu, że wszyscy dookoła chcą ukraść należną mu sławę. Mimo to był lubiany w wojskach, którymi dowodził, bo dbał o żołnierzy. Z kolei odważne decyzje taktyczne i operacyjne niosły poważanie wśród oficerów. Miarą wzajemnego zaufania był rozkaz dla generała Aleksieja Kaledina, dowódcy 12. Dywizji Kawalerii, wydany podczas trudnego odwrotu 1915 r., który brzmiał: „pozwalam dywizji umrzeć, ale dopiero wieczorem, po wypełnieniu zadania”.

Sukcesy 8. Armii

To Aleksiejowi Brusiłowowi Rosja zawdzięczała w głównej mierze powodzenie w tzw. pierwsze bitwie galicyjskiej 1914 r. W chwili wybuchu wojny sytuacja układała się po myśli Rosjan. Doskonała praca wywiadu pozwoliła nie tylko spenetrować austro-węgierski sztab generalny, ale także ukryć przed wrogiem fakt istnienia dwóch armii – 3. generała Nikołaja Ruzskiego i 8. – Brusiłowa, o których Wiedeń nie miał bladego pojęcia. Dlatego gdy 5 sierpnia oba związki operacyjne przeszły do ofensywy na wschodnim skrzydle frontu galicyjskiego, c.k. armia nie miała żadnych odwodów i była zmuszona do bezładnego odwrotu za przełęcze karpackie. Tymczasem 8. Armia odegrała kluczową rolę w zdobyciu Lwowa, a także wspomogła decydująco natarcie oddziałów Ruzskiego. Tym niemniej cały laur zwycięstwa dostał się właśnie temu generałowi, który odtąd stał się śmiertelnym wrogiem Brusiłowa. Co więcej, ambitny dowódca 8. Armii obraził się na samego cara. Bo Mikołaj awansował go do stopnia generała adiutanta, z formułą: „na pamiątkę mojej inspekcji w walecznej armii”, co Brusiłow potraktował niemal jak potwarz. Przez rok nie pojawiał się w Stawce pod Baranowiczami, by odebrać nominację.

Tym niemniej urażona ambicja generała nie wpłynęła negatywnie na jego działania bojowe. Gdy austro-węgierska armia wsparta kajzerowskimi dywizjami przeszła jesienią 1914 r. do kontrofensywy, 8. Armia jako jedyna nie wycofała się z Karpat, uniemożliwiając tym samym odblokowanie największej twierdzy przeciwnika w Przemyślu. Upadek Przemyśla w marcu 1915 r. i ponad 150 tys. jeńców to także w największej mierze zasługa Brusiłowa. Ale na tym nie koniec, bo generał nie ograniczył się wówczas do biernej obrony. Kontrataki jego armii pozwoliły otworzyć drogę na Nizinę Węgierską, co wywołało panikę w Budapeszcie i Wiedniu. Co prawda, sukces okazał się chwilowy, ale przez całą wojnę Brusiłow usiłował realizować strategię zwycięstwa poprzez wyeliminowanie najsłabszego ogniwa sojuszu państw centralnych, czyli Austro-Węgier. Zdaniem generała taka koncepcja leżała w możliwościach rosyjskiej armii, a skłonienie Wiednia do wycofania się z wojny stawiałoby Berlin i związany z nim Stambuł na z góry przegranych pozycjach. Z czasem generał przekonał do takiego planu głównodowodzącego, księcia Mikołaja Mikołajowicza, lecz z chwilą, gdy dowodzenie przejął osobiście car, koncepcja chwilowo upadła, a sam front galicyjski otrzymał drugorzędne zadanie wsparcia frontu niemieckiego.

Mikołaja II można zrozumieć, bo to właśnie armia Kajzera zadała Rosji największą klęskę 1915 r. Tak zwany wielki odwrót spowodowany przerwaniem frontu pod Gorlicami, kosztował rosyjską armię 500 tys. zabitych, rannych i wziętych do niewoli. Ponadto utracono wszystkie zdobycze terytorialne 1914 r., a także Królestwo Kongresowe. Front zatrzymał się dopiero na linii jeziora Narocz, rzeki Dźwina i miast Kowel i Łuck, również zdobytych przez Niemców, choć przyczyną nie był strach rosyjskich żołnierzy przed nieprzyjacielem. Prawdziwym sprawcą okazał się tzw. głód amunicyjny, szczególnie odczuwalny w artylerii. Armia nie miała po prostu czym strzelać, bo wyczerpała zapasy mobilizacyjne. Tym niemniej 8. Armia potrafiła wycofywać się w porządku i powstrzymywać przeciwnika w zorganizowany sposób. Taki był bilans półtorarocznych walk i dorobek Brusiłowa u progu 1916 r.

Przełomowy 1916 r.

Dla państw ententy 1916 r. zaczął się nader dramatycznie. W styczniu ewakuowano desant spod Galipoli. Przez kilka miesięcy Australijczycy próbowali zdobyć Cieśniny Dardanelskie i otworzyć morski szlak zaopatrzenia Rosji w zachodnie uzbrojenie, a Anglii i Francji – w rosyjskie zboże. W tym samym czasie załamał się ostatecznie opór armii serbskiej, która po zimowym marszu do Albanii została ewakuowana przez okręty brytyjskie.

21 lutego 1916 r. rozpoczęła się najkrwawsza bitwa tej wojny, czyli obrona francuskiej twierdzy Verdun. Całoroczna operacja kosztowała życie miliona żołnierzy francuskich i niemieckich. W maju fatalną klęskę poniosła armia włoska. Rzym, który w 1915 r. wypowiedział wojnę państwom centralnym, przeprowadził osiem nieudanych ofensyw własnych, w trakcie których zginęła kadrowa armia. Nic dziwnego, że gdy Wiedeń odpowiedział własnym uderzeniem, Włosi poszli w rozsypkę, a sytuację uratowały posiłki brytyjsko-francuskie. Dlatego cała nadzieja ententy leżała w ofensywie rosyjskiej, która odciążyłaby front zachodni. Tym bardziej że Rosja jako jedyny aliant odniosła w styczniu 1916 r. znaczące zwycięstwo na froncie tureckim. Armia generała Nikołaja Judenicza rozbiła 3. Armię Enwer Paszy i zdobyła ważną twierdzę Erzerum, a następnie czarnomorski port Trapezunt. Z drugiej strony, pod koniec poprzedniego roku aliancka konferencja sztabowa uzgodniła skoordynowany plan ofensywny na wszystkich frontach, aby uniemożliwić przeciwnikom manewrowanie rezerwami. O słuszności takiego rozwiązania wiedziano od czasu bitwy nad Marną 1914 r., gdy kajzerowski sztab generalny z powodu ówczesnej ofensywy rosyjskiej w Prusach Wschodnich musiał wycofać spod Paryża 8 dywizji.

Niepokój powodowany obrotem wydarzeń na Zachodzie wyrażała carska Stawka. Sztabowcy Mikołaja II wiedzieli doskonale, że w przypadku załamania Francji i Włoch Niemcom wystarczą trzy, cztery miesiące na ostateczne pokonanie Rosji. Ponadto pod wpływem klęski włoskiej do wojny po stronie państw centralnych włączyła się Bułgaria, dopełniając geostrategicznego okrążenia Rosji. Zatem podczas kwietniowej narady zwołanej przez cara zarysowano plany letniej kampanii 1916 r. Jednak z trzech dowodzących frontami, dwóch – gen. Aleksiej Ewert (front niemiecki) i gen. Aleksiej Kuropatkin (front północny) – opowiedziało się za pasywną obroną. Tylko Brusiłow mianowany dowódcą frontu południowo-zachodniego wyraził zdecydowane poparcie dla ofensywy. Pod wpływem apeli zachodnich aliantów o pomoc car wydał rozkaz uderzenia na całej linii od Morza Bałtyckiego po Karpaty. Szczególne nadzieje wiązano z wojskami gen. Ewerta i tam skierowano wszystkie rezerwy. Front Brusiłowa miał wykonać uderzenie pomocne, które uniemożliwiałoby Niemcom i Austro-Węgrom przerzucanie wojsk.

Tyle plany, bo praktyka okazała się zupełnie inna. W odróżnieniu od akademickich kanonów strategii, które nakazywały koncentrację całych sił w celu przełamania wąskiego odcinka frontu, Brusiłow postanowił zaatakować nieszablonowo. Uderzać miały wszystkie cztery armie jednocześnie. Ponadto sztabowcy zastosowali nową taktykę ataku, nazwaną później falową. Piechota miała uderzać pięcioma falami, bo taki szyk uznano za konieczny ze względu na cztery linie nieprzyjacielskich umocnień. Pierwsza fala przechodziła zatem pierwszą linię okopów i atakowała od razu kolejną. Fala druga zajmowała pierwszą linię, a trzecia, czwarta i piąta, przechodząc bez przeszkód przez już zdobyte okopy, podejmowała analogiczny atak na pozostałe linie umocnień. Był też wstępny warunek powodzenia, czyli przerwanie 20 rzędów zasieków drutu kolczastego. Tym miała zająć się artyleria, której powierzono także obezwładnienie gniazd karabinów maszynowych i wrogich baterii. Skuteczny ogień artyleryjski zależał z kolei od dokładnego rozpoznania celów, w czym wyróżnił się zwiad lotniczy. Jak wspominał w pamiętnikach sam Brusiłow, tym razem rosyjskiej armii udało się skoordynować wszystkie elementy skutecznego szturmu, włącznie z przydzieleniem zadań każdej kompanii piechoty i każdej baterii artyleryjskiej. Generałowi udało się także osiągnąć zakładany stopień przewagi strategicznej. Miał pod swoim dowództwem 534 tys. bagnetów, 70 tys. szabel oraz 1770 dział polowych i 180 ciężkich. Przeciwnik dysponował 450 tys. bagnetów, 40 tys. szabel oraz 1300 działami polowymi i 380 ciężkimi, zgrupowanymi w czterech armiach c.k. i dwóch kajzerowskich.