Europa Wschodnia: Zagłada żydowskiego świata

W nocy z 27 na 28 czerwca 1941 r. przeszła nad rumuńskimi Jassami gwałtowna burza. Przy akompaniamencie potężnych grzmotów i w świetle rozcinających nocne niebo błyskawic odbywało się upiorne przedstawienie. Od wielu godzin oddziały wojska rumuńskiego kierowane przez legionistów z Żelaznej Gwardii, wspólnie z Niemcami, masowo rozstrzeliwały miejscowych Żydów. Kiedy zaczęło świtać, ulice miasteczka wypełniały stosy trupów. Od kilku dni Wehrmacht przedzierał się w głąb terytorium ZSRR, a kilka odwetowych nalotów radzieckich bombowców na Jassy stało się dobrym pretekstem do wywołania pogromu. Przygotowywany był już od kilku dni, a krwiożercze bestie, czekające na sygnał do rozpoczęcia rzezi, spuścił ze smyczy marszałek Ion Antonescu, który 27 czerwca wieczorem zatelefonował do dowódcy garnizonu w Jasach Constantina Lupu i rozkazał mu „oczyszczenie miasta z jego żydowskich mieszkańców". Gdy tylko zrobiło się jasno, żołnierze z 13. i 14. pułku artylerii zaczęli atakować i rabować Żydów. Przez okna ich domostw wrzucali śmiercionośne granaty. Na centralnym placu miasteczka esesmani ustawili karabin maszynowy i otworzyli ogień do gromadzącego się tam przerażonego tłumu. Setki ciał zaciągnięto na cmentarz przy jednym z kościołów. Liczne w Rumunii bezpańskie psy szybko zwęszyły żer i zaczęły obgryzać zwłoki. Do esesmanów i żołnierzy rumuńskich stopniowo przyłączali się mieszkańcy, którzy dokonywali linczów i rabowali żydowskie mieszkania. W pierwszej fazie pogromu zabito około 8 tys. Żydów. Kolejne kilka tysięcy zapakowano do 33 bydlęcych wagonów i wysłano w głąb kraju. Koszmarne warunki panujące w tych „pociągach śmierci" sprawiły, że większość z uwięzionych w nich osób zmarła z wycieńczenia, głodu i pragnienia. Ogółem w pogromie zginęło blisko 14 tys. ludzi. W ten sposób Niemcy dokonywali Holocaustu rękami swoich sojuszników i kolaborantów, dzieląc się z nimi winą za tę straszną zbrodnię.

Komanda śmierci

Autentyczny żydowski świat, pielęgnujący swoje tradycje, język i religijność istniał w zasadzie tylko w Europie Środkowej, Wschodniej i na Bałkanach. Na Zachodzie żydowskie społeczności były mniej liczne, rozproszone i zasymilowane. Kultura „narodu wybranego" zdecydowanie intensywniej kwitła w rozpadających się kamieniczkach stojących przy błotnistych uliczkach wschodnioeuropejskich sztetli niż na brukach Paryża czy Rzymu. Do końca 1942 r. ponad 8 mln europejskich Żydów znalazło się na łasce i niełasce Niemców. Prawdziwa machina śmierci ruszyła dopiero po agresji Niemiec na ZSRR, na długo przed osławioną konferencją w Wansee. Raul Hilberg oszacował, że do tego czasu życie straciło około 100 tys. Żydów. Pod koniec 1941 r. liczba ofiar sięgnęło już 1,1 mln, a rok później blisko 4 mln. Najgorsza sytuacja panowała na okupowanych terytoriach ZSRR, gdzie od pierwszych godzin wojny działały Einsatzgruppen – komanda śmierci, które dokonywały masowych rozstrzeliwań i na terenie Polski, gdzie okupanci wybudowali większość obozów koncentracyjnych i obozów zagłady. W krajach, w których istniały rządy kolaboracyjne lub sojusznicze, Niemcy naciskali na nie, aby włączyły się do polityki eksterminacji Żydów, co w większość przypadków przyniosło mniej lub bardziej pożądany przez nazistów efekt.

Początkowo plan Hitlera był następujący: najpierw podbijamy ZSRR, następnie bierzemy się za „ostateczne rozwiązanie problemu żydowskiego". Z tym, że rozwiązaniem tym miała być raczej deportacja niż całkowita eksterminacja. Szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA), Reinhard Heydrich, planował, że ci Żydzi, którzy przeżyją wojnę, zostaną wywiezieni za Ural. Nieudany blitzkrieg w ZSRR pozwolił Heinrichowi Himmlerowi uczynić „ostateczne rozwiązanie" bardziej radykalnym, przesuwając je z okresu powojennego na czas samej wojny. To, że oczyszczanie Europy z „podludzi" może być szybkie i skuteczne udowodniły cztery komanda Einsatzgruppen, które posuwając się za Wehrmachtem, dokonywały masowych mordów, przede wszystkim na ludności żydowskiej, której było tu równie dużo, co na zajętych wcześniej terenach na zachód od linii paktu Ribbentrop-Mołotow. Wspomagała ich w tym armia i jednostki policyjne.

Gorliwych pomocników w zbrodniczym dziele znaleźli Niemcy w Ukraińcach. W pierwszych dniach wojny lokalne milicje wespół z hitlerowcami urządziły kilkanaście pogromów, w których zginęło blisko 20 tys. Żydów. „Setki Żydów z twarzami zalanymi krwią, z dziurami w głowie, z połamanymi rękami i dyndającymi gałkami oczu biegają po ulicach" – odnotował z satysfakcją 5 lipca 1941 r. w swoim dzienniku jeden z członków Einsatzgruppen. W następnych tygodniach jednostki te przystąpiły do bardziej skoordynowanej akcji eksterminacyjnej. Einsatzgruppen A organizowało egzekucje w krajach bałtyckich, B w Wilnie i na Białorusi, a komando C na Ukrainie.

Do pierwszej z gigantycznych egzekucji doszło w między 26 a 29 sierpnia w Kamieńcu Podolskim, gdzie rozstrzelano ponad 23 tys. Żydów, wygnanych wcześniej przez Węgrów z Rusi Zakarpackiej. Zbrodnia ta posłużyła za wzór dla kolejnych egzekucji, w tym dla tej największej, w Babim Jarze, gdzie w ciągu dwóch dni (29–30 września 1941 r.) SS rozstrzelała 33 771 kijowskich Żydów. Poza Dystryktem Galicja (dawne województwa południowo-wschodnie II RP), gdzie dużą część ludności żydowskiej wywieziono do obozów zagłady, większość ukraińskich Żydów zginęła w wyniku rozstrzeliwań, w których uczestniczyła ukraińska policja pomocnicza. Formacje te otaczały żydowskie getta i gnały ludność do miejsca straceń, gdzie czekały już wykopane doły, nad którymi esesmani rozstrzeliwali rozebranych uprzednio do naga Żydów.

Podobnie było na terenie Polesia i na obszarze republiki Białoruskiej SRR, gdzie działało Einsatzgruppen B. Wymowne i niezwykle wstrząsające świadectwo zbrodni na tym terenie, a konkretnie w Mohylewie, zostawił pewien austriacki policjant, który w liście do żony pisał: „Przy pierwszych samochodach trochę mi drżała ręka, kiedy strzelałem, ale człowiek się przyzwyczaja. Przy dziesiątym samochodzie już spokojnie celowałem i pewnie strzelałem do tych wielu kobiet, dzieci i niemowląt. Pamiętałem, że w domu czeka na mnie dwójka maluchów, których te hordy potraktowałyby tak samo, jeśli nie dziesięć razy gorzej. Śmierć, która im zadaliśmy, to była piękna, krótka śmierć w porównaniu z piekielnymi cierpieniami w kazamatach GPU. Niemowlaki leciały szerokim łukiem w powietrzu, a my rozwalaliśmy je jeszcze w locie, zanim spadły do dołu i wody". Na Białorusi zgładzono w ten sposób około 245 tys. Żydów. Na sowieckiej Ukrainie i okupowanych terytoriach rdzennej Rosji zamordowano około 1 mln. przedstawicieli tej społeczności.

W Holocauście pomagały hitlerowcom nie tylko zorganizowane formacje ukraińskie, ale także litewskie, łotewskie i rumuńskie. Żydzi na Litwie w okresie tzw. pierwszej okupacji sowieckiej dość chętnie i otwarcie współpracowali z Rosjanami. Z tego względu nastroje antysemickie w tym kraju znacznie wzrosły, co później, po zajęciu Litwy przez Niemców, ułatwiło tym ostatnim przeprowadzenie Holocaustu. Na terenie przedwojennej Litwy działała jednostka Einsatzgruppen A, na Wileńszczyźnie Einsatzkommando 9, wydzielone z Einsatzgruppen B. Obie formacje były nieliczne (Einsatzgruppen A liczyło jedynie 139 osób), ale dzięki pomocy kolaboranckich oddziałów litewskich, z zabijaniem Żydów radziły sobie niezwykle sprawnie. Na Litwie kowieńskiej już 1 grudnia 1941 r. Niemcy uznali problem żydowski za rozwiązany (zamordowano ponad 100 tys. osób). Największą współodpowiedzialność za Holocaust na Litwie ponosi kolaborancka formacja Ypatingasis burys, tzw. strzelcy ponarscy, którzy swoją niechlubną nazwę zawdzięczają udziałowi w masowych zbrodniach w Ponarach, gdzie Niemcy przy współudziale Litwinów zamordowali 72 tys. Żydów z Wileńszczyzny.

Równie chętnie współpracowali z Niemcami Łotysze, którzy sformowali nawet własną dywizję SS. Najwięcej żydowskiej krwi na rękach miał łotewski nacjonalista Viktors Araj, twórca komanda, które „wsławiło" się między innymi spaleniem na początku lipca 1941 r. grupy Żydów w ryskiej synagodze, czy aktywną pomocą w egzekucjach przeprowadzanych przez Einsatzkommando A w lesie Rumbula pod Rygą, gdzie na przełomie listopada i grudnia 1941 r. rozstrzelano 25 tys. mieszkańców ryskiego getta. Do końca roku Niemcy wymordowali blisko 70 tys. łotewskich Żydów.

Gorliwi pomocnicy

Hannah Arendt napisała kiedyś, że „twierdzenie, że Rumunia była najbardziej antysemickim krajem przedwojennej Europy nie będzie wcale przesadą". Już przed wojną, kraj ten prowadził jawnie antyżydowską politykę, a po dojściu do władzy marszałka Iona Antonescu i rozpętaniu terroru Żelaznej Gwardii, antysemityzm stał się jednym z jej oficjalnych elementów. W sierpniu 1940 r. rząd rumuński wydał dekrety wprowadzające w życie najsurowsze w całej Europie prawo antyżydowskie. Bardzo liczna, licząca około 600 tys. osób, społeczność żydowska, została pozbawiona obywatelstwa i nałożono na nią wiele ograniczeń, m.in. zabroniono zawierania mieszanych małżeństw rumuńsko-żydowskich. Nie bez powodu Hitler w rozmowie z Goebbelsem w sierpniu 1941 r. skarżył się, że marszałek Antonescu „poczyna sobie w tych sprawach o wiele radykalniej niż my dotąd". Masowe zbrodnie popełnianie przez Rumunów na Żydach rozpoczęły się po napaści III Rzeszy na ZSRR, do której to Rumunii skwapliwie się przyłączyli. Do pierwszego ludobójstwa doszło jeszcze w czerwcu w Jassach. Po zajęciu rosyjskiej Odessy Rumuni zamordowali około 20 tys. miejscowych Żydów w „odwecie" za eksplozję, która zniszczyła ich kwaterę w mieście. Odessa znalazła się na terenie zależnego od Rumunii okręgu zwanego Transnistria, który stał się poligonem doświadczalnym rumuńskiej odmiany Holocaustu. Tylko pod koniec 1941 r. w okręgu Bogdanówka Rumuni zastrzelili w ciągu kilu dni ponad 40 tys., Żydów. Powstały tu także liczne obozy koncentracyjne. Eksterminacji Rumuni dokonywali w tak brutalny sposób, że czasem interweniowali nawet równie okrutni Niemcy. Raul Hilberg wspomina także o tym, że Rumuni lubowali się w wystawianiu ciał ofiar egzekucji na widok publiczny, np. w sklepach rzeźnickich. Do końca 1941 r. reżim Antonescu wymordował około 300 tys. rumuńskich Żydów. Reszta miała być wywieziona przez Niemców do obozów zagłady. W następnych latach, w obliczu porażek niemieckich na froncie wschodnim, represje wobec Żydów w Rumunii osłabły, a w ostatniej fazie wojny Rumunia stała się jednym z głównych kanałów ucieczek Żydów z Europy. Oczywiście taka pomoc kosztowała, Hannah Arendt wspomina o niebagatelnej kwocie 1300 dolarów amerykańskich od osoby.

Żadnych skrupułów wobec miejscowych Żydów nie miał całkowicie podporządkowany Niemcom rząd satelickiej Słowacji. Na początku wojny wprowadził surowe ustawodawstwo antyżydowskie, przejął wszystkie żydowskie majątki, a później policja słowacka i inne służby państwowe czynnie pomagały w deportacjach słowackich Żydów do obozów zagłady, które organizował Dieter Wisliceny, a później Adolf Eichmann. Z 90 tys. słowackich Żydów wojnę przeżyło około 17 proc.

W Holocauście pomagały Niemcom także władze i formacje wojskowe marionetkowego państwa chorwackiego, utworzonego po zajęciu przez Wehrmacht Jugosławii. Szczególnie złą sławą cieszyły się formacje ustaszy, które dopuściły się wielu zbrodni na Żydach, głównie w obozie koncentracyjnym w Jasenovacu, choć ich głównym zajęciem było mordowanie Serbów.