Potrącenie wierzytelności: jak księgować zwolnienie z długu

Powszechnym efektem relacji gospodarczych jest powstawanie szczególnego stosunku łączącego strony zawieranych umów, jakim jest zobowiązanie, gdzie jeden podmiot (wierzyciel) może żądać od drugiego (dłużnika) świadczenia, a ten ostatni powinien to świadczenie spełnić. Zobowiązanie może wygasnąć nie tylko w drodze jego wykonania, ale również wskutek zwolnienia dłużnika z długu. Uwzględnienia wymagają tu następujące sytuacje:

- bezwarunkowe zwolnienie z długu z równoczesnym wygaśnięciem dotychczasowego zobowiązania, bez zaspokojenia wierzyciela (art. 508 k.c.),

- warunkowe zwolnienie z długu z jednoczesnym wygaszeniem dotychczasowego zobowiązania, wobec zaspokojenia wierzyciela w drodze powstania nowego zobowiązania (tzw. instytucja odnowienia, uregulowana w art. 506 k.c.) lub spełnienia przez dłużnika innego świadczenia (tzw. instytucja świadczenia w miejsce wypełnienia, unormowana w art. 453 k.c.),

- warunkowe zwolnienie z długu bez równoczesnego wygaśnięcia dotychczasowego zobowiązania, wobec jego przejęcia przez osobę trzecią (art. 519 k.c.).

Rezygnacja ze świadczenia

W wyniku bezwarunkowego zwolnienia z długu dochodzi do umorzenia zobowiązania, bez zaspokojenia wierzyciela. Rezygnacja wierzyciela ze świadczenia należnego mu od dłużnika może wynikać z łączących strony stosunków osobistych lub chęci zyskania zaufania cennego kontrahenta. Aby jednak dłużnik mógł zostać w tym trybie skutecznie zwolniony z długu (z całości lub z jego części) wymagane jest – co do zasady – zawarcie umowy z wierzycielem. Do zwolnienia z długu może również dojść w sposób dorozumiany, gdy wierzyciel wyda dłużnikowi pokwitowanie spełniania świadczenia, które to pokwitowanie dłużnik przyjął. Może to być również zwrot dokumentu stwierdzającego zobowiązanie (np. weksla), jeżeli z okoliczności wynika, że aktowi temu towarzyszył zgodny zamiar stron odnośnie do zwolnienia z długu. Dla ważności tego typu czynności niewystarczające jest natomiast samo oświadczenie woli wierzyciela, zrzekającego się przysługującej mu wierzytelności, które do czasu przyjęcia go przez dłużnika jest jedynie ofertą w rozumieniu art. 66 k.c. Umowa o zwolnienie z długu może zostać zawarta z zastrzeżeniem terminu, może także obejmować zwolnienie z długu przyszłego. Jeżeli umowa nie zastrzega terminu, wówczas wywołuje ona skutek od momentu jej zawarcia. Zwolnienie z długu następuje najczęściej pod tytułem darmym, przyjmując formę darowizny. Jeżeli strony zastrzegły w umowie, że określona czynność prawna między nimi ma być dokonana w szczególnej formie, to czynność taka dochodzi do skutku tylko przy zachowaniu tej zastrzeżonej formy. Jednak gdy strony zastrzegły dla czynności formę pisemną, dokumentową lub elektroniczną, nie określając skutków niezachowania tej formy, w razie wątpliwości przyjmuje się, że była ona zastrzeżona wyłącznie dla celów dowodowych.

Uwaga! Jeżeli zwolnienie z długu przybiera postać darowizny i ma nastąpić w przyszłości, wówczas oświadczenie darczyńcy – dla swej ważności – wymaga złożenia w formie aktu notarialnego. Wymóg zachowania formy notarialnej zostaje uchylony, gdy równocześnie z zawarciem umowy następuje określony w niej skutek, czyli umorzenie długu (art. 890 § 1 k.c.).

Zwolnienie z długu, poza umorzeniem zobowiązania podstawowego, powoduje także wygaśnięcie akcesoryjnych zabezpieczeń wierzytelności, takich jak: poręcznie, zastaw, czy hipoteka. Może ono również powodować umorzenie zobowiązań z tytułu świadczeń ubocznych (odsetek, kar umownych).

Na czym polega nowacja

Odnowienie (nowacja) polega na tym, że jeżeli w celu umorzenia zobowiązania dłużnik zobowiązuje się za zgodą wierzyciela spełnić inne świadczenie lub nawet to samo świadczenie, lecz z innej podstawy prawnej, zobowiązanie dotychczasowe wygasa. Nowacyjna zmiana dłużnika prowadzi do zmiany treści lub przedmiotu dotychczasowego zobowiązania, przy czym osoba dłużnika przez cały czas pozostaje ta sama. Odnowienie wykazuje pewne podobieństwo do świadczenia w miejsce wypełnienia. Obie instytucje prowadzą do wygaszenia dotychczasowego zobowiązania. W przypadku nowacji, skutek ten nie następuje jednak w drodze spełnienia świadczenia, ale poprzez zaciągnięcie nowego zobowiązania. Przy czym, nowe zobowiązanie powinno zostać zaciągnięte w celu umorzenia dotychczasowego zobowiązania i mieć odmienną od niego treść. Ponadto, skutek prawny odnowienia następuje już w momencie zawarcia umowy zobowiązującej dłużnika do spełnienia świadczenia, podczas gdy w przypadku świadczenia w miejsce wypełnienia – zobowiązanie wygasa dopiero w chwili faktycznego spełnienia nowego (subsydiarnego, zastępczego) świadczenia.

Z udziałem przejemcy

Zwolnienie dłużnika z długu może nastąpić wskutek przejęcia go przez osobę trzecią (tzw. przejemcę), która w efekcie wstępuje w miejsce dotychczasowego dłużnika. Zmiana w strukturze podmiotowej zobowiązania po stronie dłużnika nie powoduje wygaśnięcia przejmowanego i nie tworzy w jego miejsce nowego zobowiązania. Umowa przejęcia długu powinna zawierać zwolnienie dotychczasowego dłużnika w sposób wyraźny. W razie wątpliwości uznaje się bowiem nowego dłużnika za dłużnika solidarnego, z czym wiązałoby się jego przystąpienie do długu, a nie przejęcie przez niego tego długu. Wówczas, podobnie jak w przypadku zobowiązania się osoby trzeciej na podstawie art. 392 k.c. do zwolnienia dłużnika z obowiązku świadczenia, dotychczasowy dłużnik nadal pozostaje zobowiązany.

Sukcesja następuje nie tylko w sam dług, ale również w całość stosunku zobowiązaniowego. Obok przejętych obowiązków, przejemcy przysługują roszczenia dotychczasowego dłużnika, wynikające z obowiązków nałożonych na wierzyciela, których rola sprowadza się do utrzymania świadczenia dłużnika w należytym rozmiarze. Odnosi się to również do uprawnień przysługujących dłużnikowi wobec braku współdziałania ze strony wierzyciela. Gdy wierzyciel nie wykonuje obowiązku współdziałania, to popada w stan zwłoki, a po stronie dłużnika może powstać roszczenie odszkodowawcze, czy też możliwość złożenia świadczenia do depozytu sadowego (art. 486 k.c.).

Przejęcie długu może nastąpić w drodze umowy zawartej pod rygorem nieważności na piśmie, między:

- wierzycielem a osobą trzecią za zgodą dłużnika (oświadczenie dłużnika może być złożone którejkolwiek ze stron),

- dłużnikiem a osobą trzecią za zgodą wierzyciela, wyrażoną na piśmie pod rygorem nieważności (oświadczenie wierzyciela może być złożone którejkolwiek ze stron; jest ono bezskuteczne, jeżeli wierzyciel nie wiedział, że osoba przejmująca dług jest niewypłacalna).

Jeżeli wierzytelność była zabezpieczona poręczeniem lub ograniczonym prawem rzeczowym (zastawem, hipoteką), ustanowionym przez osobę trzecią, ww. zabezpieczenia wygasają z chwilą przejęcia (także odnowienia) długu, chyba że poręczyciel lub osoba trzecia wyrazi zgodę na dalsze trwanie zabezpieczenia. Wygaśnięcie praw ubocznych następuje z chwilą przejęcia (odnowienia) długu, a zatem w momencie zawarcia umowy o przejęcie długu (umowy o nowację) lub z dniem wskazanym w umowie jako moment przejęcia (odnowienia).

Trzy strony umowy

Warunkowe zwolnienie dłużnika z długu, bez równoczesnego wygaśnięcia dotychczasowego zobowiązania, wobec jego przejęcia przez osobę trzecią, wymaga ujęcia w księgach dłużnika zapisem:

- Wn „Rozrachunki z dostawcami" lub „Pozostałe rozrachunki" (w analityce: konto imienne wierzyciela – dotychczasowy wierzyciel),

- Ma „Pozostałe przychody operacyjne" lub „Przychody finansowe" lub

- Ma „Rozrachunki z dostawcami" lub „Pozostałe rozrachunki" (w analityce: konto imienne wierzyciela – przejemca).

Wierzyciel powinien zaewidencjonować przejęcie długu przez osobę trzecią zapisem:

- Wn „Rozrachunki z odbiorcami" lub „Pozostałe rozrachunki" (w analityce: konto imienne dłużnika – przejemca),

- Ma „Rozrachunki z odbiorcami" lub „Pozostałe rozrachunki" (w analityce: konto imienne dłużnika – dotychczasowy dłużnik).

Z kolei, przejemca (osoba trzecia) zobligowany będzie do zaksięgowania przejęcia i spłaty przejętego długu zapisami:

1. Przejęcie długu od dotychczasowego dłużnika i zaliczenie go w ciężar kosztów, wobec nieściągalności należności ze względu na niewypłacalność dłużnika i bezskuteczność działań windykacyjnych (uznanie wierzytelności od dłużnika za straconą)

- Wn „Pozostałe koszty operacyjne" lub „Koszty finansowe"

- Ma „Rozrachunki z dostawcami" lub „Pozostałe rozrachunki" (w analityce: zobowiązanie przejęte do spłaty)

2.Przejęcie długu od dotychczasowego dłużnika, z zamiarem przyszłego dochodzenia (egzekwowania) od niego należności

- Wn „Rozrachunki z odbiorcami" lub „Pozostałe rozrachunki" (w analityce: konto imienne dłużnika)

- Ma „Rozrachunki z dostawcami" lub „Pozostałe rozrachunki" (w analityce: zobowiązanie przejęte do spłaty)

3. Spłata zobowiązania, wynikającego z zawartej umowy przejęcia długu

- Wn „Rozrachunki z dostawcami" lub „Pozostałe rozrachunki" (w analityce: zobowiązanie przejęte do spłaty)

- Ma „Rachunki bankowe"