Czy przepisy bilansowe mogą decydować o koszcie podatkowym

Ustawy o podatkach dochodowych wskazują, że momentem zaliczenia kosztów uzyskania przychodów o charakterze pośrednim jest dzień ich poniesienia. Wynika to wprost z art. 15 ust. 4d ustawy o CIT, który stanowi: „Koszty uzyskania przychodów, inne niż koszty bezpośrednio związane z przychodami, są potrącalne w dacie ich poniesienia. Jeżeli koszty te dotyczą okresu przekraczającego rok podatkowy, a nie jest możliwe określenie, jaka ich część dotyczy danego roku podatkowego, w takim przypadku stanowią koszty uzyskania przychodów proporcjonalnie do długości okresu, którego dotyczą." Odpowiednia regulacja znajduje się także w art. 22 ust. 5c ustawy o PIT.

Ewidencja rachunkowa...

Poprawne określenie daty potrącenia kosztu ma istotne znaczenie ze względu na to, iż obowiązkiem podatnika jest właściwe ustalenie dochodu podatkowego w roku podatkowym, za który ustalane jest zobowiązanie podatkowe. W myśl art. 9 ust. 1 ustawy o CIT podatnicy są obowiązani do prowadzenia ewidencji rachunkowej, zgodnie z odrębnymi przepisami, w sposób zapewniający określenie wysokości dochodu (straty), podstawy opodatkowania i wysokości należnego podatku za rok podatkowy. Art. 24 ust. 1 ustawy o PIT natomiast stanowi, że u podatników, którzy prowadzą księgi rachunkowe, za dochód z działalności gospodarczej uważa się dochód wykazany na podstawie prawidłowo prowadzonych ksiąg, zmniejszony o dochody wolne od podatku i zwiększony o wydatki niestanowiące kosztów uzyskania przychodów, zaliczone uprzednio w ciężar kosztów uzyskania przychodów.

... a podatkowa kwalifikacja

Z powołanych przepisów nie wynika jednak, że o kwalifikacji podatkowej kosztów decyduje ustawa o rachunkowości. Sądy administracyjne wskazują, że rozwiązania zawarte w art. 9 ustawy o CIT nakładają obowiązek prowadzenia ewidencji rachunkowej, która służy potrzebom podatkowym (określenie wysokości dochodu, podstawy opodatkowania i wysokości należnego podatku). Przepis ten należy rozumieć w ten sposób, że pomiędzy przepisami o rachunkowości a wymiarem podatków istnieje związek o charakterze techniczno-formalnym, który sprowadza się do wykorzystywania tego samego systemu ewidencyjnego, tj. ksiąg rachunkowych (WSA w Łodzi w wyroku z 16 listopada 2010 r., I SA/ŁD 915/10) – równolegle dla celów podatkowych i innych właściwych rachunkowości.

W czym tkwi problem

Zasadniczym problemem w sporze o moment potrącenia kosztu podatkowego jest określenie związku między treścią zapisów ksiąg rachunkowych i ustaleniem wyniku finansowego, a zasadami potrącania kosztów uzyskania przychodów wskazanymi w poszczególnych normach ustaw o CIT i o PIT. Odpowiedzi wymaga pytanie, czy o momencie potrącenia kosztu podatkowego decyduje moment ujęcia tego kosztu w księgach rachunkowych na koncie kosztowym i obciążenie tym samym wyniku finansowego danego roku? Trudno o jednoznaczną odpowiedź na tak postanowione pytanie, ze względu na nieprecyzyjność przepisów oraz rozbieżność stanowisk ministra finansów i sądów administracyjnych.

Nieprecyzyjna definicja

Problem ma swoje źródło w definicji dnia poniesienia kosztu. Artykuł 15 ust. 4e ustawy o CIT (odpowiednio art. 22 ust. 5d ustawy o PIT) stanowi, że za dzień poniesienia kosztu uzyskania przychodów, z zastrzeżeniem ust. 4a i 4f–4h, uważa się dzień, na który ujęto koszt w księgach rachunkowych (zaksięgowano) na podstawie otrzymanej faktury (rachunku), albo dzień, na który ujęto koszt na podstawie innego dowodu w przypadku braku faktury (rachunku), z wyjątkiem sytuacji, gdy dotyczyłoby to ujętych jako koszty rezerw albo biernych rozliczeń międzyokresowych kosztów.

Uwaga! Z tej ogólnej definicji dnia poniesienia kosztu podatkowego wyłączono koszty w zakresie prac badawczo-rozwojowych, zaniechanych lub sprzedanych inwestycji, kosztów wynagrodzeń i zasiłków z ubezpieczenia społecznego oraz składek na ubezpieczenie społeczne finansowanych przez płatnika. Dla nich przewidziano szczególne zasady ustalania dnia poniesienia kosztu, określone w art. 15 ust. 4a i 4f–4h ustawy o CIT (art. 22 ust. 5e, 6ba, 6bb i 7b ustawy o PIT).

10 lat sporów

W związku z tym, że koszty pośrednie są potrącane jako koszty podatkowe w dacie ich poniesienia, wyznaczenie dnia poniesienia kosztu ma zasadnicze znaczenie dla ich przyporządkowania do właściwego okresu podatkowego.

Powołana definicja dnia poniesienia kosztu obowiązuje od 1 stycznia 2007 r. i do dziś jest przedmiotem sporów interpretacyjnych. Stanowisko organów podatkowych sprowadza się do stwierdzenia, że dniem poniesienia kosztu podatkowego jest dzień, na który ujęto go jako koszt w księgach rachunkowych podatnika. Datę poniesienia kosztu wyznacza nie sama data zaksięgowania zdarzenia w księgach rachunkowych, ale data ujęcia zdarzenia na koncie kosztowym, a więc moment, w którym koszt obciąża wynik finansowy.

Zdaniem fiskusa

W indywidualnych interpretacjach podatkowych, w uzasadnieniu stanowiska organu podatkowego, powtarza się zatem następujące sformułowanie: „(...) moment uznania wydatku za koszt podatkowy jest w obecnym stanie prawnym uzależniony od uznania go za taki koszt w ujęciu bilansowym. Przepisy ustawy o rachunkowości decydują, na który dzień ujmuje się w księgach rachunkowych koszt, a tym samym przesądzają o dacie poniesienia kosztu podatkowego, z zastrzeżeniem rezerw i biernych rozliczeń międzyokresowych kosztów." Powołany cytat pochodzi z interpretacji indywidualnej Izby Skarbowej w Katowicach z 13 maja 2015 r. (IBPBI/2/ 4510-196/15/KP), w której zaprezentowano pogląd, że koszty remontu środka trwałego stanowią koszty uzyskania przychodu jako koszty pośrednie w dacie ich poniesienia, czyli ujęcia jako koszty w księgach rachunkowych. Ponieważ wnioskodawca aktywował koszty remontów, ich księgowe rozłożenie w czasie determinowało takie samo rozliczenie podatkowe – koszt remontu stanowił koszt podatkowy w momencie księgowania kosztów w księgach rachunkowych. Pierwotne zaksięgowanie kosztów remontu na koncie rozliczeń międzyokresowych czynnych pozostawało – w ocenie organu – bez znaczenia dla określenia daty poniesienia kosztu. Podobnie o kosztach uzyskania koncesji geologiczno-górniczej wypowiedziała się Izba Skarbowa w Katowicach w interpretacji z 3 czerwca 2016 r. (IBPB-1-3/4510-288/16/WLK). Wydatki dotyczące poszukiwania i rozpoznania złóż kopalin w znacznej części kwalifikowane są bilansowo do wartości niematerialnych i prawnych, a więc wynik finansowy obciąża koszt amortyzacji koncesji (w stanie faktycznym powołanej interpretacji amortyzacja prowadzona była w okresie, na który przyznano koncesję). W przywołanej interpretacji organ stwierdził, że: „Dopiero moment odpisu kosztów w ewidencji rachunkowej w ciężar kont o charakterze wynikowym, mający wpływ na ustalenie prawidłowego wyniku finansowego firmy, jest momentem mającym określone konsekwencje na gruncie podatku dochodowego. Jeżeli zatem, zgodnie z przyjętą polityką rachunkowości, Spółka, dla celów rachunkowych wydatki, o jakich mowa we wniosku, ujmuje w koszty w chwili poniesienia, to powinna je w tym samym czasie zaliczać do kosztów uzyskania przychodów dla celów podatkowych, jeżeli natomiast rozlicza je w czasie, to powinna je w tym samym czasie zaliczyć do kosztów uzyskania przychodów dla celów podatkowych".

Rozliczane w czasie

Powołane tezy o momencie ujęcia kosztów pośrednich jako kosztów podatkowych wynikają z interpretacji art. 15 ust. 4e ustawy o CIT, która odczytuje ten przepis w ten sposób, że stwierdzenie „dzień, na który ujęto koszt w księgach rachunkowych (zaksięgowano)" pozwala wprost odwołać się do ustawy o rachunkowości i momentu ujęcia kosztu jako kosztu w księgach rachunkowych podatnika (z jednym wyjątkiem wprost wskazanym w ostatniej część przepisu, tj. gdyby ujęcie w kosztach w księgach rachunkowych dotyczyło rezerw lub biernych rozliczeń międzyokresowych kosztów). Prezentowana przez ministra finansów definicja dnia poniesienia kosztu sprowadza się w praktyce do tego, że w interpretacjach indywidualnych za podstawę oceny prawnej powołuje się w istocie wyłącznie zdanie pierwsze art. 15 ust. 4d ustawy o CIT (odpowiednio art. 22 ust. 5c ustawy o PIT), stanowiące, iż koszt koszty uzyskania przychodów, inne niż koszty bezpośrednio związane z przychodami, są potrącalne w dacie ich poniesienia. Obowiązek rozliczenia kosztu podatkowego w czasie organy uzasadniają przez odwołanie do definicji dnia poniesienia kosztu – skoro twierdzą, że jest nim dzień, w którym koszt obciążą wynik finansowy, aktywowanie kosztu w księgach oznacza automatycznie jego podatkowe rozliczenie w czasie (w dacie każdorazowego potrącenia kosztu w księgach w okresie jego aktywowania).

Przykład

W interpretacji Izby Skarbowej w Łodzi z 27 grudnia 2016 r. (IPTPB3/4510-143/15-6/16-S/ RR) organ odniósł się do momentu poniesienia kosztów remontów środków trwałych, które w myśl prawa bilansowego stanowią tzw. remonty komponentowe, tj. wydatki na remont podwyższają bilansową wartość początkową remontowanego środka trwałego i wpływają na wynik poprzez koszt amortyzacji. W interpretacji wskazano, że koszt remontu komponentowego nie może być kosztem jednorazowo zaliczonym do kosztów podatkowych, ale powinien być potrącony jako koszt podatkowy w tym okresie i takiej kwocie, w jakiej obciąża wynik finansowy, tj. odpowiednio do jego bilansowej amortyzacji. W interpretacji powołano się na tezy orzecznictwa aprobującego taki pogląd np. wyrok WSA w Bydgoszczy z 14 kwietnia 2015 r. (I SA/Bd 100/15), w którym znalazło się następujące stwierdzenie: „Skoro więc dla celów rachunkowych »remont cykliczny« jest prezentowany zgodnie ze stosowanymi przez skarżącą Międzynarodowymi Standardami Sprawozdawczości Finansowej jako rzeczowe aktywa trwałe, które są amortyzowane przez oszacowany okres do następnego remontu okresowego (cyklicznego), to przyjęta polityka rachunkowa wymuszająca taki sposób działania, wpływa na sposób ujęcia ponoszonych z tytułu remontu wydatków do kosztów podatkowych. Wobec tego, jeśli dla celów rachunkowości wydatki te ujmowane są w czasie, odpowiednio do ustalonego, prognozowanego okresu do następnego »remontu cyklicznego«, tak też powinny być one rozliczane jako koszt ujmowany w rachunku podatkowym Spółki".

Utrwalone stanowisko

Stanowisko ministra finansów w zakresie momentu potrącenia podatkowych kosztów pośrednich można ocenić jako utrwalone. Wskazują na to nie tylko tezy indywidulanych interpretacji podatkowych, ale również treść broszury informacyjnej pt. „W jakiej dacie podlegają potrąceniu koszty pośrednio związane z przychodami?", opublikowanej na stronie internetowej www.kis.gov.pl, w zakładce: informacje podatkowe i celne/najczęściej zadawane pytania/CIT. Minister finansów wprost i jednoznacznie odwołuje się do momentu potrącalności kosztów, wynikającego z ustawy o rachunkowości, który to moment wyznacza datę poniesienia kosztów w rozumieniu podatkowym.

Polityka rachunkowości i istotność

Co więcej, minister finansów wskazuje, że na moment podatkowego potrącenia kosztów pośrednich wpływa przyjęta przez podatnika polityka rachunkowości, odwołująca się do pojęcia poziomu istotności w zakresie momentu obciążenia wyniku kosztami dotyczącymi okresu dłuższego niż rok podatkowy. W powołanej broszurze stwierdzono: „Stosowanie zasady istotności [wynikającej z zasad rachunkowości – przyp. aut.] pozwala na:

- Rozliczanie w czasie kosztów, pomimo tego, że koszty te nie dotyczą konkretnych okresów

Jednostki mogą zgodnie z polityką rachunkową uznać dla celów bilansowych określone koszty niedotyczące konkretnych okresów za istotne i rozliczać je poprzez czynne rozliczenia międzyokresowe. Wtedy dla celów podatkowych również powinny rozliczać je w czasie. Najczęstszym przykładem tego rodzaju kosztów są koszty remontu.

- Nierozliczanie w czasie kosztów, które dotyczą konkretnych okresów

Zgodnie z przyjętą polityką rachunkowości, jednostki mogą jednorazowo ująć w księgach rachunkowych danego okresu nieistotne koszty dotyczące zarówno okresu bieżącego, jak i okresów przyszłych, jeśli z uwagi na ich wysokość, brak jest uzasadnienia do rozliczania ich w czasie. Mogą też dokonać jednorazowego ujęcia na bieżąco nieistotnych kosztów dotyczących okresów poprzednich, jeśli okresy te zostały już zamknięte. Takie jednorazowe ujęcie kosztów w księgach przesądza o jednorazowym potrąceniu ich również dla celów podatkowych.".

Sądy mają inne podejście...

W orzecznictwie podatkowym prezentowane są już jednak odmienne tezy. Nieuzasadnione jest wprawdzie twierdzenie, że sądy administracyjne prezentują jednolite stanowisko w sprawie momentu poniesienia kosztu podatkowego, jednak w ostatnim czasie pojawiają się coraz liczniejsze wyroki, w których sądy stwierdzają, że moment uznania wydatku za koszt poniesiony nie jest uzależniony od uznania go za taki koszt w ujęciu bilansowym.

Przykład

Tezę taką zaprezentował NSA w wyroku z 24 stycznia 2017 r. (II FSK 3848/14), rozstrzygając w przedmiocie potrącenia kosztów remontów komponentowych. Sąd stwierdził, że koszty te są kosztami poniesionymi w momencie ujęcia ich w księgach na właściwym koncie (zaksięgowania), a nie w momencie obciążenia wyniku kosztem ich amortyzacji. Zdaniem sądu, aby ustawa o rachunkowości wywierała skutki podatkowe, muszą istnieć zapisy ustanawiające wyraźne odesłanie do jej treści. Sąd uznał, że z art. 15 ust. 4e ustawy o CIT nie wynika sposób rozliczenia kosztów, zgodnie z którym sposób (moment) kwalifikacji kosztów uzyskania przychodu jest określony w przepisach ustawy o rachunkowości. Wprawdzie księgi rachunkowe, do prowadzenia których podatnik jest zobowiązany, są jednocześnie księgami podatkowymi, jednak według utrwalonej linii orzeczniczej o zaliczeniu danego wydatku do kosztów uzyskania przychodów decydują przepisy prawa podatkowego. Poprzez regulację zawartą w tym przepisie ustawodawca zamierzał jedynie precyzyjnie uregulować dzień poniesienia kosztu podatkowego jako faktyczne ujęcie go w księgach.

Pogląd taki prezentowany jest również w wyrokach NSA z 1 kwietnia 2015 r. (II FSK 841/13 czy II FSK 717/13), z 26 listopada 2014 r. (II FSK 115/13) oraz wyroku WSA w Kielcach z 18 września 2015 r. (sygn. akt I SA/Ke 450/15). Wynika z nich, że podatnik może ująć wydatek jednorazowo w kosztach uzyskania przychodów niezależnie od rozliczania go w czasie w księgach rachunkowych. W opinii sądu m.in. opłaty przyłączeniowe aktywowane przez podatnika są kosztem podatkowym jednorazowo, w momencie ujęcia w księgach na koncie rozliczeń międzyokresowych kosztów, nie podlegają natomiast rozliczeniu w czasie – sposób księgowego rozliczenia kosztu nie wpływa na datę ich podatkowego poniesienia i zaliczenia tym samym do kosztów podatkowych

... ale są wyjątki

Orzecznictwo nie jest niestety jednolite w zakresie analizowanego problemu. Przykładowo, NSA w wyrokach z 18 grudnia 2014 r. (II FSK 2924/12) oraz z 27 września 2012 r. (II FSK 253/11) zaaprobował pogląd organów podatkowych, że dniem poniesienia kosztu jest dzień, na który wydatek został ujęty w księgach rachunkowych jako koszt.

Środki trwałe i odsetki

Normy wyznaczające moment poniesienia kosztów pośrednich ustawodawca umieścił również w art. 16 ust. 1 ustawy o CIT (odpowiednio w art. 23 ust. 1 ustawy o PIT).

Podstawowym przykładem jest wyłączenie z kosztów uzyskania przychodów wydatków na nabycie lub wytworzenie oraz ulepszenie środków trwałych, a także na nabycie wartości niematerialnych i prawnych (art. 16 ust. 1 pkt 1 ustawy o CIT oraz art. 23 ust. 1 pkt 1 ustawy o PIT). W istocie norma ta pozwala na uzyskanie spójnego systemowo efektu w postaci rozłożenia tych wydatków w czasie poprzez ich amortyzację bądź odroczenie momentu potrącenia kosztu do daty zbycia, utraty lub likwidacji majątku trwałego.

Kolejnym przykładem są koszty z tytułu odsetek. Zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 11 ustawy o CIT (odpowiednio art. 23 ust. 1 pkt 32 ustawy o PIT) nie uważa się za koszty uzyskania przychodów naliczonych, lecz niezapłaconych albo umorzonych odsetek od zobowiązań, w tym również od pożyczek (kredytów). Ich naliczenie, które skutkuje ujęciem kosztu finansowego w księgach rachunkowych, nie wpływa na potrącenie kosztu podatkowego, ponieważ odsetki stają się kosztem podatkowym dopiero w momencie ich zapłaty lub kapitalizacji (art. 16 ust. 1 pkt 10 lit. a ustawy o CIT oraz art. 23 ust. 1 pkt 8 lit. a ustawy o PIT).

Jednym głosem o wstępnej opłacie leasingowej

Należy podkreślić, że nie istnieje rozbieżność poglądów ministra finansów i sądów administracyjnych w zakresie momentu zaliczenia do kosztów podatkowych wstępnej opłaty leasingowej w leasingu operacyjnym. Obecnie fiskus stoi na stanowisku, że wstępna opłata leasingowa w leasingu operacyjnym jest kosztem podatkowym w pełnej kwocie w momencie poniesienia, niezależnie od bilansowej metody ujęcia kosztu. Nie jest zatem istotne, czy wstępna opłata leasingowa jest aktywowana w księgach, czy obciąża wynik finansowy przez amortyzację (gdy przedmiot leasingu jest kwalifikowany na podstawie ustawy o rachunkowości jako środek trwały). Momentem poniesienia kosztu z tytułu wstępnej opłaty w leasingu operacyjnym jest data jego zaksięgowania, niezależnie od sposobu i momentu obciążenia wyniku finansowego. Tezę taką przedstawiła m.in. Izba Skarbowa w Katowicach w interpretacji indywidualnej z 29 kwietnia 2016 r. (IBPB-1-3/4510-341/16/SK).

Teza o jednorazowym potrąceniu kosztu podatkowego z tytułu umowy leasingu operacyjnego – niezależnie od jego bilansowego ujęcia – od dawna prezentowana jest w orzecznictwie podatkowym (por. stanowisko NSA w wyrokach: z 14 grudnia 2012 r., II FSK 861/11; z 27 września 2012 r., II FSK 253/11; z 4 kwietnia 2014 r., II FSK 1112/12 oraz WSA w Bydgoszczy w wyroku z 13 maja 2014 r., I SA/Bd 227/14).

48. konkurs Stowarzyszenia Księgowych w Polsce na najlepsze prace z rachunkowości i przetwarzania danych w  rachunkowości

Kapituła Konkursu Rady Naukowej Stowarzyszenia Księgowych w Polsce, w wyniku przeprowadzonej podwójnej recenzji, przyznała nagrody w czterech kategoriach prac: habilitacyjne, doktorskie, magisterskie i dyplomowe. Nagrody otrzymali:

Prace habilitacyjne:

im. prof. Zbigniewa Messnera – dr hab. Marcin Kaczmarek z Uniwersytetu Szczecińskiego; im. Jerzego Sablika – dr hab. Ewa Wanda Maruszewska z Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu; im. prof. Alicji Jarugi – dr hab. Marcin Kędzior z Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie; wyróżnienia – dr hab. Joanna Krasodomska oraz dr hab. Katarzyna Świetla z Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie;

Prace doktorskie: