Rachunkowość zabezpieczeń według MSSF 9

Już od ponad trzech miesięcy obowiązuje nowy Międzynarodowy Standard Sprawozdawczości Finansowej 9 „Instrumenty Finansowe". Wszystkie podmioty sporządzające sprawozdania zgodnie z MSSF powinny od 1 stycznia 2018 r. operacyjnie stosować nowe przepisy. Praktyka pokazuje, że w niektórych spółkach prace wdrożeniowe związane z MSSF 9 wciąż jeszcze trwają. Jednak niezależnie od stopnia, w jakim spółki są zaawansowane z pracami nad nowym standardem, można już teraz zauważyć, że zawarte w nim rozwiązania w zakresie rachunkowości zabezpieczeń nie spotkały się z szerokim zainteresowaniem ani w bankach, ani w przedsiębiorstwach. Pasywne podejście spółek sektora finansowego do obszaru nowego standardu można tłumaczyć znaczącym obciążeniem innymi wyzwaniami wynikającymi z MSSF 9 – utratą wartości oraz klasyfikacją i wyceną aktywów finansowych. Dodatkowo, potencjalne korzyści dla banków są znacznie bardziej ograniczone niż dla przedsiębiorstw, szczególnie tych, które mają znaczące ekspozycje na ryzyko towarowe.

Powody braku zainteresowania

Znikome zainteresowanie nowymi, korzystnymi rozwiązaniami w sektorze niefinansowym może zaskakiwać. Wbrew wcześniejszych oczekiwaniom, spółki – zarówno w Polsce, jak i na świecie – nie decydowały się na wcześniejsze zastosowanie MSSF 9, mimo że mogłoby to być motywowane korzyściami wynikającymi z rachunkowości zabezpieczeń. Może być to spowodowane tym, że standard oparty jest na ogólnych wytycznych, a nie na sztywnych zasadach. Zostawia to istotne pole do interpretacji i wymaga wypracowywania przez jednostki własnych, autorskich rozwiązań. Niekiedy oznacza to tworzenie zasad stosowania od przysłowiowej „pustej kartki". Z jednej strony jest to obciążenie, ale z drugiej – daje to większe możliwości stworzenia zasad dopasowanych do indywidualnych potrzeb.

Brak zainteresowania może wynikać także z pewnego przyzwyczajenia się do wypracowanych do tej pory rozwiązań, które w pewnym stopniu sprawdzają się w świetle wymogów MSR 39 „Instrumenty finansowe" i tym samym braku chęci do inwestowania czasu i ponoszenia kosztów na przejście na MSSF 9, które w obszarze rachunkowości zabezpieczeń jest nieobowiązkowe. MSSF 9 dopuszcza bowiem odroczenie terminu wdrożenia rachunkowości zabezpieczeń do momentu, w którym Rada Międzynarodowych Standardów Rachunkowości zakończy prace nad nowym standardem w zakresie rachunkowości zabezpieczeń portfeli (makro), co nastąpi dopiero za kilka lat. Spółki, które nie zdecydowały się na przejście na MSSF 9 w obszarze rachunkowości zabezpieczeń, nie muszą czekać aż do momentu zakończenia prac nad nowym standardem, mogą to zrobić na każdą kolejną datę bilansową. Dlatego po zastosowaniu MSSF 9 po raz pierwszy z datą 1 stycznia 2018 r., w dalszym ciągu możliwe jest przeanalizowanie nowych możliwości, jakie nowy standard wnosi w zakresie rachunkowości zabezpieczeń i zastosowanie ich, jeżeli okażą się bardziej korzystne niż te, które są dostępne w stosowanym dotychczas MSR 39. Przykłady nowych rozwiązań omówione zostały poniżej.

Dwustopniowe powiązania zabezpieczające

Niektóre pozycje bilansowe czy przyszłe transakcje są narażone na więcej niż jeden rodzaj ryzyka.

Przykład

Kredyt we franku szwajcarskim oparty o zmienną stopę jest z perspektywy polskiego banku, który udzielił takiego kredytu, narażony na ryzyko walutowe CHF/PLN oraz na ryzyko stopy procentowej CHF-LIBOR.

Przykład

Na rynku niefinansowym wiele transakcji sprzedaży i zakupu surowców kwotowanych jest na światowych rynkach w walutach obcych, np. ropa naftowa i metale w USD, czy płody rolne w EUR. Podmiot, który realizuje zakupy lub sprzedaż takich aktywów, jest narażony na ryzyko towarowe oraz na ryzyko walutowe.

Z naszego doświadczenia wynika, że znacznie większe zainteresowanie zabezpieczaniem ryzyka w dwóch krokach występuje w spółkach sektora niefinansowego. W pierwszym kroku zabezpieczane jest ryzyko ceny surowca, co zapewnia ustalenie wartości przyszłego zakupu lub sprzedaży w walucie obcej, a następnie zabezpiecza się ryzyko walutowe. Zgodnie z dotychczasowymi zasadami określonymi przez MSR 39, zastosowanie rachunkowości zabezpieczeń dla drugiego kroku z przykładu powyżej nie było możliwe, ponieważ zabezpieczaną ekspozycją byłoby złożenie ekspozycji pierwotnej (tj. zmiennej ceny surowca wyrażonej w walucie obcej) z instrumentem pochodnym zabezpieczającym ryzyko towarowe (np. swap towarowy).

Wyznaczanie instrumentów pochodnych jako pozycji zabezpieczanych nie było dotychczas dozwolone.

MSSF 9 dopuszcza ustanawianie powiązań zabezpieczających, w których pozycją zabezpieczaną jest złożenie ekspozycji pierwotnej i instrumentu pochodnego, nazywanych łącznie ekspozycją zagregowaną. Dzięki temu, zarządzanie ekspozycją na ryzyko towarowe i walutowe staje się dużo łatwiejsze niż dotychczas. Zabezpieczanie dwóch rodzajów ryzyka nie musi odbywać się w tej samej dacie, co jest bardziej zbliżone do praktyki stosowanej w zarządzaniu ryzykiem. Wyznaczanie powiązań zabezpieczających może naturalnie podążać za transakcjami zawieranymi, w ramach procesu zarządzania ryzykiem rynkowym, a zasady księgowe nie wywierają niepotrzebnej presji na daty zawierania poszczególnych transakcji zabezpieczających. Tak jak wskazano wcześniej, MSSF 9 nie wskazuje precyzyjnych rozwiązań i w przypadku powiązań zabezpieczających dla ekspozycji zagregowanych konieczne jest wypracowanie metodyki rozliczania wyników na instrumentach pochodnych z obydwu powiązań (tj. pierwszego – z ekspozycją pierwotną i drugiego – z ekspozycją zagregowaną). Jeżeli zawierane transakcje pochodne zabezpieczają wiele poszczególnych ekspozycji lub gdy wyznaczana ekspozycja jest dynamiczna, tj. następują przesunięcia w terminach dostaw, a instrumenty pochodne są domykane przed pierwotnym terminem lub są wydłużane dodatkowymi transakcjami, wówczas konieczne jest uważne zaprojektowanie sposobu ujmowania wyników poszczególnych transakcji w celu ich prawidłowego przypisania do właściwej ekspozycji pierwotnej.

Komponenty ryzyka towarowego

Ekspozycja na ryzyko towarowe jest w wielu przypadkach elementem kontraktu, w którym cena końcowa jest uzależniona od wielu czynników.

Przykład

W umowie na zakup śruby okrętowej cena jest uzależniona od przyszłych cen metali będących składowymi stopu niezbędnego do produkcji. Cena zakupu określona w kontrakcie oparta jest także o ceny energii elektrycznej, zmienne koszty transportu, a dodatkowo określona jest w walucie obcej.

Zgodnie z wymogami MSR 39 możliwe było wyznaczenie komponentu ekspozycji wyłącznie dla ryzyka walutowego. Pozostałe składowe, takie jak ceny metali z przykładu powyżej, nie mogły być wyodrębniane i wyznaczane w powiązaniach zabezpieczających. Możliwe było wyznaczenie powiązania dla wyodrębnionego komponentu ryzyka walutowego albo wyznaczenie całej wartości godziwej, czyli całej ceny zakupu. Ograniczenie to skutkowało trudnościami w wyznaczaniu powiązań zabezpieczających, ponieważ niektóre składowe wartości umowy były stałe (np. koszty pracy), a dla innych nie zawsze dostępne były płynne instrumenty pochodne (np. koszty transportu). W efekcie, stosowanie rachunkowości zabezpieczeń wymagało wypracowywania indywidualnych rozwiązań koncepcyjnych i ilościowych, a i tak występowało ryzyko niespełnienia wymogów MSR 39 w zakresie skuteczności. Dopasowanie zmian wartości godziwej wyznaczonych instrumentów pochodnych mogło być na tyle różne od zmian wartości godziwej zabezpieczanego kontraktu, że skuteczność zabezpieczania wykraczała poza dopuszczalny przedział 80–125 proc., co skutkowało koniecznością zamknięcia powiązania zabezpieczającego.

MSSF 9 rozwiązuje opisaną wyżej kwestię poprzez dopuszczenie wyznaczania jako pozycji zabezpieczanych komponentów ryzyka, które są możliwe do wyodrębnienia.

Przykład

Nowe zasady pozwalają na wyznaczenie składowej ceny zakupu wspomnianej w poprzednim przykładzie śruby okrętowej stanowiącej cenę miedzi w ilości niezbędnej do wyprodukowania tego elementu. Dla takiej ekspozycji możliwe jest zawarcie ściśle dopasowanego instrumentu pochodnego.

Jest to znaczące uproszczenie, które nie wymaga zaawansowanych prac wdrożeniowych. Niezbędne jest zapewnienie, że dany komponent ryzyka towarowego jest możliwy do wyodrębnienia, czyli że występuje w kontrakcie w postaci określonego towaru wraz z ilością (tonażem) i datą realizacji ekspozycji.

Skuteczność powiązań zabezpieczających

Powszechnym wyzwaniem stojącym przed jednostkami stosującymi rachunkowość zabezpieczeń było zapewnienie, aby skuteczność zabezpieczeń (tj. stosunek zmian wartości godziwej wyznaczonej pozycji zabezpieczanej do zmian wartości godziwej instrumentu pochodnego zabezpieczającego tę ekspozycję) mieściła się w przedziale 80–125 proc. Było to wyzwaniem, gdy ekspozycja była złożona lub gdy nie było pełnego dopasowania instrumentów pochodnych do tej ekspozycji.

MSSF 9 całkowicie znosi sztywny przedział wymaganej skuteczności na poziomie 80–125 proc. i zastępuje go wymogiem zapewnienia występowania powiązania ekonomicznego. Oznacza to, że jeśli możliwe jest uzasadnienie, że stosowany instrument pochodny ekonomicznie zabezpiecza daną ekspozycję, wówczas skuteczność na poziomie np. 60 proc. nie dyskwalifikuje powiązania zabezpieczającego. Należy przy tym zauważyć, że nieskuteczna część powiązania jest tak czy inaczej ujmowana w wyniku finansowym i tylko skuteczna część zabezpieczenia jest rozliczana łącznie z ekspozycją. Jest to zasadne z perspektywy zarządzania ryzykiem – jeżeli chociaż część zmienności wartości danej ekspozycji jest możliwa do zabezpieczenia i zabezpieczenie takie jest realizowane zgodnie z przyjętą strategią, wówczas możliwe jest skorzystanie z możliwości zmniejszenia zmienności wyniku finansowego, jakiej daje rachunkowość zabezpieczeń.

Trzy typy

MSSF 9 utrzymał trzy typy rachunkowości zabezpieczeń znane z MSR 39:

- przepływów pieniężnych,

- wartości godziwej i,

- inwestycji netto w jednostkach zagranicznych.

O ile pierwsze dwa typy są powszechnie znane i stosowane przez wiele podmiotów, o tyle trzeci z typów rachunkowości zabezpieczeń można uznać wręcz za niespotykany. Nowy standard nie zmienił mechaniki rachunkowości zabezpieczeń inwestycji netto w jednostkach zagranicznych netto, jednak warto go przypomnieć przy okazji wprowadzania zmian wynikających z MSSF 9.

Przykład