Restrukturyzacja spółek – rozliczenia podatkowe

Zmieniające się potrzeby klienta, nasilająca się konkurencja i postęp technologiczny wymagają nieustannych restrukturyzacji istniejących przedsiębiorstw. Jedną z najczęściej spotykanych form restrukturyzacji są połączenia spółek. Są one zarówno sposobem na wprowadzenie zmian wewnątrz rozbudowanej grupy kapitałowej, jak i metodą przejmowania podmiotów spoza grupy.

Albo fuzja, albo przejęcie

Połączenie można przeprowadzić na dwa sposoby.

- Pierwszy, rzadziej spotykany, to połączenie spółek w drodze tzw. fuzji. Polega on na tym, że tworzona jest zupełnie nowa spółka, która przejmuje całość majątku spółek, które uczestniczyły w połączeniu. Po zakończeniu procesu spółki przejmowane ulegają rozwiązaniu.

- Druga metoda, bardziej popularna, to połączenie przez przejęcie (tzw. inkorporacja). W tym rozwiązaniu całość majątku spółki przejmowanej przechodzi na istniejącą spółkę przejmującą. Natomiast spółka przejmowana ulega rozwiązaniu po przekazaniu majątku.

Spółka przejmująca lub nowo zawiązana jest sukcesorem spółki przejętej. Działalność spółki przejętej jest przez nią kontynuowana i spółka przejmująca (nowo zawiązana) wstępuje w prawa i obowiązki, które przysługiwały spółce przejmowanej.

Zarówno w procesie fuzji, jak i przejęcia mogą uczestniczyć handlowe spółki kapitałowe oraz osobowe. Łączyć ze sobą mogą się nawet dwie spółki osobowe. Należy jednak pamiętać, że w wyniku przeprowadzonego połączenia zawsze musi powstać spółka kapitałowa (tj. spółka z o.o. lub spółka akcyjna). W transakcji muszą uczestniczyć co najmniej dwa podmioty łączące się. Nic jednak oczywiście nie stoi na przeszkodzie, aby spółka przejmująca lub nowo zawiązana w transakcji fuzji przejęła majątek większej liczby spółek (np. pięciu), które następnie zakończą swój byt. Warto tylko pamiętać, że pewne spółki nie mogą w ogóle uczestniczyć w takiej transakcji np. spółki w likwidacji czy spółki w upadłości.

Konsekwencje już na etapie inkorporacji

Sama transakcja połączenia spółek nie jest zdarzeniem wywołującym konsekwencje w podatkach dochodowych. Jednak w związku z nią może dojść do kilku różnego rodzaju przysporzeń uczestników tej transakcji, które już jak najbardziej mogą skutkować powstaniem obowiązku podatkowego. Trzeba przy tym pamiętać, że takich uczestników jest zawsze więcej niż dwóch. To nie tylko spółki, które są łączone (spółka wyzbywająca się majątku oraz spółka przejmująca majątek), ale także wspólnicy tych spółek. To, czy powstanie obowiązek zapłaty podatku dochodowego w związku z połączeniem, należy rozpatrywać odrębnie w stosunku do każdego takiego podmiotu – uczestnika transakcji.

Wspólnicy obejmują nowe udziały

W typowej transakcji połączenia wspólnik spółki, która jest przejmowana, uzyskuje udziały w spółce przejmującej (lub nowo zawiązanej). Otrzymane przez niego udziały w kapitale nowej spółki są niejako formą zapłaty za ten majątek, którego się wyzbył na rzecz spółki przejmującej.

Spółka przejmująca emituje więc nowe udziały (czyli podwyższa kapitał zakładowy), które są obejmowane przez wspólnika spółki przejmowanej. Dodatkowo dopuszczalne jest również wypłacenie przez spółkę przejmującą (nowo zawiązaną) dopłaty pieniężnej na rzecz takiego wspólnika. Dopłata ta może wynieść maksymalnie 10 proc. wartości nominalnej udziałów w kapitale spółki przejmującej, które zostały przyznane wspólnikowi spółki przejmowanej. Obydwa te zdarzenia mogą wiązać się z koniecznością zapłaty podatku przez wspólnika, gdyż uzyskuje on przysporzenie.

Przykład

Spółka A jest producentem mebli dla firm. Spółka B jest firmą zajmującą się dystrybucją mebli pośród instytucji państwowych. Spółka A poszukuje dostępu do nowych rynków zbytu.

Właścicielem 100 proc. udziałów spółki B jest spółka X.

Spółka A łączy się ze spółką B w drodze inkorporacji (tj. przez przejęcie). Całość majątku spółki B jest przenoszona na sukcesora – spółkę A.

W ramach połączenia spółka X otrzymuje 5 proc. udziałów w kapitale spółki A o łącznej wartości nominalnej 2 000 000 zł. Dodatkowo spółka A przyznaje spółce X dopłatę w gotówce w wysokości 200 000 zł (10 proc. wartości nominalnej przyznanych udziałów).

Spółka B ulega rozwiązaniu.

Samo otrzymanie dopłaty pieniężnej przy połączeniu spółek zawsze będzie oznaczać obowiązek zapłaty podatku przez wspólnika, niezależnie od okoliczności i przebiegu transakcji. Ustawodawca nie przewidział tu żadnych zwolnień ani wyłączeń. Taki dochód będzie tzw. dochodem z udziału w zyskach osób prawnych (art. 10 ust. 1 pkt 5 ustawy o CIT) i będzie podlegał opodatkowaniu przy zastosowaniu 19-proc. stawki podatku. Podatek ten ma formę zryczałtowaną (tj. nie ma możliwości rozliczenia kosztów uzyskania przychodów) i jest pobierany przez spółkę przejmującą w momencie wypłaty dopłaty pieniężnej na rzecz wspólnika spółki przejmowanej. W naszym przykładzie podatek należny od dopłaty na rzecz spółki X wyniesie więc 38 000 zł.

Jeżeli natomiast chodzi o udziały, które wspólnik spółki przejmowanej otrzyma w spółce przejmującej (nowo zawiązanej), to ustawodawca przewidział możliwość nieopodatkowania takiego przysporzenia. Zgodnie bowiem z art. 12 ust. 4 pkt 12 ustawy o CIT wartość nominalna udziałów otrzymanych w spółce przejmującej (nowo zawiązanej) nie jest w ogóle postrzegana jako przychód podatkowy. Niezwykle istotny jest jednak warunek postawiony w tym zakresie przez ustawodawcę.

Musi być uzasadnienie ekonomiczne

Mianowicie wyłączenie z przychodów wspólnika wartości otrzymanych udziałów ma zastosowanie tylko wtedy, gdy połączenie spółek jest przeprowadzane z uzasadnionych przyczyn ekonomicznych, a głównym lub przynajmniej jednym z głównych celów takiej transakcji nie jest uniknięcie lub uchylenie się od opodatkowania. Innymi słowy, gdy brakuje dostatecznego uzasadnienia ekonomicznego transakcji, a jedyny skutek osiągnięty dzięki transakcji to wyłączenie (lub obniżenie) opodatkowania, udziały otrzymane przez wspólnika spółki przejmowanej w spółce przejmującej będą stanowiły dla niego przychód.

Jak to niestety bywa w odniesieniu do tego rodzaju nieostrych sformułowań, także i w tym przypadku w ustawach podatkowych brakuje definicji pojęć: „uzasadnione przyczyny ekonomiczne", „uchylanie się od opodatkowania" oraz „unikanie opodatkowania". Łatwo się więc domyślić, że w praktyce trudnością może się okazać jurydyczna kwalifikacja uzasadnienia postrzeganego przez zarząd lub wspólników łączących się spółek jako w pełni dostateczne do przeprowadzenia transakcji. Najlepiej więc każdorazowo podchodzić do tego z przesadną wręcz ostrożnością, np. gromadzić wszelką dokumentację dotyczącą zasadności restrukturyzacji. Chodzi zatem o dokumentację zawierającą korespondencję czy wewnętrzne analizy oraz opinie zewnętrznych doradców, które wskazywałyby na takie elementy jak uproszczenie struktury, zredukowanie kosztów funkcjonowania dwóch podmiotów, chęć uproszczenia przepływów pieniężnych pomiędzy spółkami w ramach grupy, dostosowanie modelu funkcjonowania spółek w zmieniających się warunkach rynkowych itd. Zasadność przeprowadzenia połączenia mogłaby też wynikać z konieczności dostosowania się do nowych regulacji.

Z pewnością natomiast należy unikać transakcji, które w sposób oczywisty pozbawione są ekonomicznego uzasadnienia i dzięki którym osiągnięty jest wyłącznie skutek podatkowy.

Przykład

Uzasadnienie ekonomiczne trudno znaleźć w przypadku przejmowania spółki operacyjnej przez nowo zawiązaną spółkę, która nie ma żadnej historii i jest nieznana na rynku, wyłącznie po to, aby księgi spółki przejmowanej (operacyjnej) zostały „oczyszczone" z zysków niepodzielonych (np. przed planowanym przekształceniem biznesu w spółkę osobową zyski niepodzielone podlegają bowiem opodatkowaniu na moment przekształcenia).

Kapitału da się nie podwyższać

W pewnych sytuacjach z pomocą może przyjść odstępstwo od reguły przewidziane przez prawo handlowe. Możliwe jest bowiem takie przeprowadzenie połączenia, że kapitał zakładowy spółki przejmującej nie zostanie podwyższony i udziałowcy spółki przejmowanej nie otrzymają żadnych udziałów w kapitale spółki przejmującej.

W razie zastosowania takiego rozwiązania nie dojdzie w ogóle do przysporzenia po stronie udziałowca spółki przejmowanej. Potwierdzają to zresztą same organy podatkowe, np. Dyrektor Izby Skarbowej w Poznaniu w interpretacji z 2 lutego 2015 r. (ILPB2/415-1073/14-2/TR).

Przykład

Spółka X (wspólnik) jest właścicielem 100 proc. udziałów w spółce A produkującej obuwie.

Spółka A jest właścicielem 100 proc. udziałów w spółce B zajmującej się dystrybucją obuwia.

W celu uproszczenia struktury i przepływów pieniężnych pomiędzy spółkami spółka X (wspólnik) planuje połączyć spółkę A ze spółką B.

Spółka A w drodze inkorporacji przejmuje całość majątku spółki B.

Spółka A nie podwyższa kapitału zakładowego i nie wypłaca dopłat w gotówce (musiałaby wyemitować udziały na swoją rzecz i zrobić dopłaty na swoją rzecz).

Spółka przejmująca także nie zapłaci

W trakcie połączenia spółek przysporzenie następuje również po stronie spółki przejmującej. Otrzymuje ona majątek spółki przejmowanej, który może mieć wyższą wartość niż „cena", którą spółka przejmująca (nowo zawiązana) za niego zapłaci, czyli niż wartość nominalna nowych udziałów, które spółka przejmująca wydaje wspólnikom rozwiązywanej spółki przejmowanej.

Także w tym przypadku zasadą jest neutralność takiego przysporzenia. Na mocy art. 10 ust. 2 pkt 1 ustawy o CIT nadwyżki wartości majątku otrzymanego przez spółkę przejmującą ponad wartość nominalną udziałów, które spółka przejmująca wydaje na rzecz wspólnika, zostały bowiem wyłączone z dochodów podatkowych.

Także i w tym przypadku ustawodawca wprowadził jednak istotny warunek zastosowania tego wyłączenia – połączenie spółek musi być przeprowadzone z uzasadnionych przyczyn ekonomicznych i jego głównym celem (bądź jednym z głównych) nie może być uniknięcie bądź uchylenie się od opodatkowania.