Czy można odmówić wypłaty odprawy emerytalnej, gdy umowa wygasła tuż przed osiągnięciem wieku emerytalnego?

- 15 września br. pracownik osiągnie wiek emerytalny i chce ubiegać się o emeryturę. Jest zatrudniony na podstawie umowy o pracę na czas określony, która wskutek upływy czasu ulegnie rozwiązaniu z 31 sierpnia 2018 r. Szef oświadczył mu, że jeśli nie podpisze nowej umowy, nie dostanie odprawy emerytalnej. Z kolei pracownik boi się, że gdy podpisze nową umowę, to i tak firma będzie unikała wypłaty odprawy, twierdząc, że stosunek pracy ustał nie w wyniku przejścia na emeryturę, a upływu czasu. Czy w takiej sytuacji zatrudniony ma jakąkolwiek szansę na uzyskanie odprawy emerytalnej bez przedłużania umowy, czy może mu ona przepaść? – pyta czytelniczka.

Związek czasowy między zakończeniem zatrudnienia a przejściem na emeryturę będzie w tej sytuacji na tyle niewielki, że pracownik będzie mógł skutecznie domagać się odprawy. Gdyby pracodawca nie chciał jej wypłacić, może skierować pozew o zapłatę do sądu.

Literalne rozumienie...

Literalnie wykładając przepisy, etatowiec nie miałbyprawa do odprawy. Restrykcyjna wykładnia powodowałaby jednak łatwą możliwość takiego manipulowania terminami obowiązywania umów przez pracodawców, aby możliwe było uniknięcie wypłaty świadczenia. Dlatego w orzecznictwie Sądu Najwyższego zaaprobowano bardziej liberalne podejście do zasad wypłacania odpraw emerytalnych.

Nie zawsze jednak uzyskanie odprawy, szczególnie rentowej, jest takie proste.

Związek między ustaniem stosunku pracy a przejściem na rentę inwalidzką lub emeryturę jest szeroko ujmowany w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Nabycie prawa do jednego z tych świadczeń nie musi wobec tego stanowić przyczyny rozwiązania stosunku pracy.

... łagodzi orzecznictwo

Związek między rozwiązaniem stosunku pracy a nabyciem prawa do emerytury lub renty może mieć charakter:

- przyczynowy – gdy rozwiązanie stosunku pracy następuje dlatego, że pracownikowi przysługuje prawo do świadczenia,

- czasowy – jeśli rozwiązanie stosunku pracy zbiega się w czasie z nabyciem prawa do świadczenia, niezależnie od przyczyny rozwiązania stosunku pracy),

- czasowo-przyczynowy – gdy przyczyną rozwiązania stosunku pracy jest nabycie prawa do emerytury lub renty i rozwiązanie następuje w chwili przyznania świadczenia.

Między rozwiązaniem stosunku pracy a nabyciem prawa do świadczenia może zachodzić także związek funkcjonalny, gdy:

- rozwiązanie stosunku pracy następuje przed spełnieniem warunków uprawniających do emerytury lub renty inwalidzkiej, ale

- nabycie prawa do jednego z tych świadczeń i przyznanie świadczenia po ustaniu zatrudnienia jest konsekwencją sytuacji bezpośrednio poprzedzającej rozwiązanie stosunku pracy

Potwierdzają to m.in. wyroki Sądu Najwyższego: z 8 grudnia 1993 r. (I PRN 111/93, OSNCP 1994 z. 12, poz. 243), z 4 lutego 2011 r. (II PK 149/10) oraz uchwała SN z 7 stycznia 2000 r. (III ZP 18/99, OSNP 2000 nr 24, poz. 888).

Zerwanie związku

W odniesieniu do odprawy emerytalnej – inaczej niż w przypadku odprawy rentowej – ukształtował się dominujący pogląd, zgodnie z którym w razie przejścia na emeryturę warunkiem istnienia związku między rozwiązaniem stosunku pracy a przejściem na emeryturę jest spełnianie przez pracownika warunków nabycia emerytury w momencie rozwiązywania stosunku pracy. Jeśli bowiem w dacie rozwiązania stosunku pracy pracownik nie osiągnął wieku emerytalnego albo nie spełniał innych przesłanek nabycia świadczenia, to późniejsze spełnienie tych warunków i wystąpienie o przyznanie emerytury nie pozostaje w związku z wcześniej dokonanym rozwiązaniem stosunku pracy. Dotyczy to sytuacji, gdy (były) pracownik między ustaniem stosunku pracy a nabyciem uprawnień emerytalnych:

- był bezrobotny (wyrok SN z 4 lutego 2011 r., II PK 142/10),

- pobierał świadczenie przedemerytalne (wyrok SN z 4 lutego 2006 r., II PK 14/06, OSNP 2007 nr 19-20, poz. 273),

- pobierał zasiłek chorobowy (wyroki SN: z 4 lutego 2004 r., I PK 694/03, OSNP 2005 nr 11, poz. 155; z 6 października 2004 r., I PK 694/03, OSNP 2005 nr 11, poz. 155).

Pójście drogą tej wykładni nie daje jeszcze prawa do odprawy w opisanej sytuacji.

W bliskim terminie

Zdaniem jeszcze bardziej propracowniczego poglądu SN funkcjonalny i czasowy związek pomiędzy rozwiązaniem umowy o pracę a przejściem na emeryturę pozwala zgłaszać roszczenie o odprawę nawet wtedy, gdy data przejścia na emeryturę i rozwiązania stosunku pracy nie jest identyczna. W odniesieniu do sytuacji przedstawionej w pytaniu można przywołać wyrok z 1 kwietnia 2015 r. (II PK 136/14). SN uznał w nim, że związek czasowy lub funkcjonalny między rozwiązaniem stosunku pracy a przejściem na emeryturę zostaje zachowany w pewnych wypadkach także wtedy, gdy:

- spełnienie wszystkich przesłanek nabycia prawa do emerytury nie nastąpiło przed rozwiązaniem stosunku pracy, lecz w niedalekiej przyszłości po tej dacie, a

- z okoliczności sprawy wynika, że rozwiązanie stosunku pracy doprowadziło do skorzystania przez pracownika z przysługujących mu uprawnień z ubezpieczenia społecznego.

Trzeba pamiętać, że związek czasowy musi być ścisły. Przyjęcie istnienia takiego związku jest możliwe w sytuacji, gdy etatowiec spełni wszystkie przesłanki nabycia prawa do emerytury w dniu rozwiązania stosunku pracy lub w niedalekiej przyszłości po tej dacie. Z okoliczności sprawy musi jednak wynikać, że rozwiązanie stosunku pracy doprowadziło do skorzystania przez pracownika z przysługujących mu uprawnień z ubezpieczenia społecznego.

W sytuacji opisanej w pytaniu umowa o pracę rozwiąże się z upływem czasu, na jaki została zawarta. Rozwiązanie umowy będzie jednak bezpośrednio związane z przejściem pracownika na emeryturę. Gdyby umowa trwała dłużej, etatowiec nie skorzystałby jeszcze ze swych uprawnień emerytalnych, a gdyby nie możliwość przejścia na emeryturę, dążyłby do podpisania kolejnej umowy. Wątpliwości nie budzi też zachowanie związku czasowego, skoro od rozwiązania umowy do przejścia na emeryturę ma minąć tylko kilkanaście dni.

Data wymagalności

Roszczenie pracownika o wypłatę odprawy powstaje w dacie przejścia na emeryturę lub rentę – w tym bowiem dniu następuje spełnienie wszystkich ustawowych warunków uzyskania odprawy. Etatowiec może zatem zgłosić szefowi żądanie wypłacenia odprawy wcześniej przed ustaniem stosunku pracy, ale roszczenie to stanie się wymagalne dopiero po dostarczeniu dokumentu potwierdzającego przejście na świadczenie, a nie w dniu rozwiązania stosunku pracy.

Przykład:

W sytuacji opisanej w pytaniu etatowiec zdecydował się zatrudnić na podstawie umowy zlecenia na okres dwóch miesięcy i dopiero przeszedł na emeryturę. W takiej sytuacji zachwiany zostanie związek – tak funkcjonalny, jak i czasowy – pomiędzy ustaniem zatrudnienia a przejściem na emeryturę. Zatem odprawa nie będzie już się należała. Identyczna sytuacja miałaby miejsce, gdyby kończący zatrudnienie pracownik skorzystał z zasiłku dla bezrobotnych.

Inaczej przy rencie

Renciści w kontekście odpraw znajdują się w lepszym położeniu. W orzecznictwie utrwaliło się bowiem korzystniejsze niż w przypadku emerytów podejście do problematyki odpraw związanych z przejściem na rentę.

Już w uchwale z 29 maja 1989 r. (III PZP 19/89, OSNCP Nr 4-5/1990, poz. 61) SN stwierdził, że odprawa z tytułu przejścia na rentę przysługuje pracownikowi także wówczas, gdy uzyskał on rentę nie z dniem zakończenia stosunku pracy, lecz po upływie okresu pobierania zasiłku chorobowego, z powodu choroby rozpoczętej w czasie zatrudnienia, a zakończonej po rozwiązaniu umowy o pracę przez pracodawcę. Podobnie w uzasadnieniu uchwały z 4 czerwca 1991 r. (I PZP 17/91, OSNCP 1992 nr 3, poz. 37) wywiedziono, że pojęcie „przejścia na rentę lub emeryturę" powinno być interpretowane przede wszystkim w kategoriach obiektywnych, a więc przy uwzględnianiu, czy ostatecznie pracownik korzysta z renty po zaprzestaniu zatrudnienia, nie zaś subiektywnie – przez uznanie, iż rozstrzygające są jego początkowe intencje.

Z ustawowego zwrotu „przechodzenie na rentę inwalidzką" nie wynika, że przyczyną rozwiązania stosunku pracy w każdym przypadku ma być zamiar uzyskania przez pracownika renty. Wystarczy, gdy zachodzi określone następstwo w czasie lub też związek czasowy między rozwiązaniem stosunku pracy a uzyskaniem renty, bez konieczności dowodzenia, że przyczyną rozwiązania stosunku pracy był zamiar przejścia czy chęć „odesłania" pracownika na rentę. Ważne jest więc jedynie zachowanie określonego następstwa w czasie między rozwiązaniem stosunku pracy a uzyskaniem renty. Zasadniczo te zdarzenia powinny następować bezpośrednio po sobie. Na uwadze należy mieć jednak wyjątki, w których uzyskanie prawa do renty inwalidzkiej jest bezpośrednio poprzedzone okresem choroby, na którą pracownik zapadł jeszcze przed rozwiązaniem stosunku pracy. Podobnie SN uznał w uchwale z 2 marca 1994 r. (I PZP 4/94, OSNAPiUS 1994 nr 2, poz. 24).

Także związek funkcjonalny

W orzecznictwie SN wyraża się generalne zapatrywanie, że przewidziany w przepisach regulujących prawo do odprawy „związek" między rozwiązaniem stosunku pracy a nabyciem prawa do renty inwalidzkiej może mieć nie tylko charakter przyczynowy, czasowy, ale także funkcjonalny. Zatem odprawa nie musi przysługiwać jedynie wtedy, gdy pracownik przechodzi na rentę inwalidzką bezpośrednio po rozwiązaniu stosunku pracy. Przysługuje ona bowiem pracownikowi w związku z nabyciem prawa do renty, a nie temu, który nabył już prawo do świadczenia (por. wyrok z 23 listopada 1993 r., I PRN 111/93, OSNCP 1994 nr 12, poz. 243).

Pracownik nabywa zatem prawo do odprawy także wtedy, gdy złożył wniosek o świadczenie w czasie nieprzerwanego pobierania zasiłku chorobowego po ustaniu stosunku pracy, a prawo do niego nabył bezpośrednio po wyczerpaniu okresu zasiłkowego. W takiej sytuacji nabywa prawo do odprawy nie z datą rozwiązania stosunku pracy, lecz w dacie, od której przyznano mu świadczenie. Ta ostatnia jest datą przejścia na rentę i zarazem terminem wymagalności odprawy. Z natury rzeczy termin ten nie może nastąpić przed dniem powstania roszczenia o to świadczenie (por. uzasadnienie wyroku SN z 13 stycznia 2011 r., III PK 18/10, OSNP 2012 nr 5-6, poz. 65).

Rafał Krawczyk, sędzia Sądu Okręgowego w Toruniu