Kryteria wypłaty z funduszu socjalnego

W dalszym ciągu źródłem wielu sporów pracodawców z Zakładem Ubezpieczeń Społecznych pozostaje wyłączenie z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne świadczeń wypłaconych z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, które przewiduje § 2 ust. 1 pkt 19 rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (tekst jedn. DzU z 2015 r., poz. 2236; dalej: rozporządzenie składkowe). Zgodnie z tym przepisem, podstawy wymiaru składek nie stanowią świadczenia finansowane ze środków przeznaczonych na cele socjalne w ramach zakładowego funduszu świadczeń socjalnych (dalej: zfśs). Rozumienie tego wyłączenia to przedmiot licznych kontrowersji. Z kolei naruszenie przepisów regulujących funkcjonowanie zfśs może się stać pretekstem do zakwestionowania przez ZUS zastosowania przedmiotowego zwolnienia, co skutkuje znacznym obciążeniem finansowym przedsiębiorców z tytułu oskładkowania już wypłaconych świadczeń.

Zarzuty podnoszone w zakresie kontroli dotyczą głównie niezastosowania lub niewłaściwego zastosowania przy wypłacie świadczeń z zfśs kryteriów socjalnych określonych w art. 8 ust. 1 ustawy z 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (tekst jedn. DzU z 2016 r., poz. 800; dalej: ustawa o zfśs). Dotyczą one dokonania wypłaty świadczeń bez zróżnicowania ich wysokości w oparciu o wskazane w ustawie kryteria czy dokonania wypłaty w sposób pozornie zróżnicowany (gdy różnice w wysokości świadczeń są zbyt małe lub w rzeczywistości zdecydowana większość pracowników na skutek zastosowanego kryterium jest kwalifikowana do jednej grupy).

O wadze problemu świadczą dziesiątki tysięcy prowadzonych sporów sądowych (które często powodują zablokowanie wydziałów ubezpieczeń społecznych) oraz rozbieżne poglądy wyrażane w wyrokach nie tylko na poziomie sądów powszechnych, lecz także Sądu Najwyższego.

Co mówią przepisy

Do zwolnienia ze składek danego świadczenia wypłaconego z zfśs konieczne jest łączne spełnienie dwóch warunków. Powinny to być świadczenia:

- w ramach zakładowego funduszu świadczeń socjalnych,

- finansowane ze środków przeznaczonych na cele socjalne.

W praktyce przesłanka świadczeń „w ramach zakładowego funduszu świadczeń socjalnych" jest utożsamiana ze sfinansowaniem danego świadczenia ze środków zfśs, w tym w szczególności z rachunku bankowego zfśś, nie zaś z konta obrotowego.

Natomiast drugi warunek – z uwagi na brak legalnej definicji pojęcia „środków przeznaczonych na cele socjalne" – rodzi znaczne rozbieżności interpretacyjne. Nie budzi wątpliwości jedynie to, że finansowane powinny być świadczenia, które przewiduje regulamin zfśs.

Niejednolita praktyka sądów powszechnych

Stosownie do pierwszego z przyjmowanych poglądów, świadczenia wypłacane z zfśs, aby móc stać się przedmiotem wyłączenia z podstawy wymiaru składek, o którym mowa w § 2 ust. 1 pkt 19 rozporządzenia składkowego, powinny spełniać kryteria socjalne określone we wspomnianym art. 8 ust. 1 ustawy o zfśs. Determinują one zasadę dystrybucji wszystkich świadczeń z funduszu, a od tej zasady nie istnieją wyjątki. Zgodnie z art. 8 ust. 1 ustawy o zfśs przyznawanie ulgowych usług i świadczeń oraz wysokość dopłat z funduszu uzależnia się od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej do korzystania z funduszu. W konsekwencji świadczenie wypłacone bez uwzględnienia indywidualnej sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej uprawnionego nie jest „świadczeniem socjalnym" i stanowi przychód wliczany do podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne (tak m.in.: wyrok SA w Poznaniu z 28 kwietnia 2015 r., III AUa 1233/14; wyrok SA w Poznaniu z 28 kwietnia 2015 r., III AUa 1217/14; wyrok SA w Szczecinie z 3 lutego 2015 r., III AUa 403/14, wyrok SA w Łodzi z 21 października 2014 r., III AUa 2667/13).

Natomiast, zgodnie z drugim z prezentowanych poglądów, cel socjalny nie jest tożsamy z kryteriami przyznawania ulgowych usług i świadczeń, o których mowa w art. 8 ust. 1 ustawy o zfśs, powinien być bowiem utożsamiany z działalnością socjalną zdefiniowaną w art. 2 pkt 1 ustawy o zfśs. Przepis ten definiuje działalność socjalną jako usługi świadczone przez pracodawców na rzecz różnych form wypoczynku, działalności kulturalno-oświatowej, sportowo-rekreacyjnej, opieki nad dziećmi w żłobkach, klubach dziecięcych, sprawowanej przez dziennego opiekuna lub nianię, w przedszkolach oraz innych formach wychowania przedszkolnego, udzielanie pomocy materialnej – rzeczowej lub finansowej, a także zwrotnej lub bezzwrotnej pomocy na cele mieszkaniowe na warunkach określonych umową. Wystarczy więc, aby świadczenie było przeznaczone na jedną z powyższych usług.

Wskazuje się, iż z przepisów nie wynika zwolnienie z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne jedynie tych świadczeń, których wypłata z funduszu została uzależniona od właściwie zastosowanych kryteriów socjalnych i nie każde świadczenie z funduszu musi być uwarunkowane sytuacją życiową, rodzinną i materialną uprawnionych, by stać się przedmiotem ulgi. W konsekwencji, zwolnienie dotyczy także świadczeń pracodawcy wypłaconych z funduszu opartych na zasadzie powszechności (działalność kulturalno-oświatowa, wycieczki, imprezy integracyjne, karty multisport), a uprawnienia kontrolne ZUS powinny być ograniczone do sprawdzenia, czy w regulaminie zfśs istnieje podstawa finansowania świadczenia, czy dane świadczenie mieści się w ramach działalności socjalnej rozumianej zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy o zfśs, a środki na wypłatę pochodzą z zfśs (tak w szczególności wyroki SA we Wrocławiu oraz w Szczecinie: wyrok SA we Wrocławiu z 10 stycznia 2012 r., III AUa 1480/11; wyrok SA we Wrocławiu z 11 stycznia 2012 r., III AUa 1429/11; wyrok SA w Szczecinie z 26 lutego 2013 r., III AUa 734/12; wyrok SA w Szczecinie z 28 lutego 2013 r., III AUa 795/12).

Wyodrębniło się również stanowisko, które można nazwać „pośrednim". W swoich wyrokach Sąd Apelacyjny w Białymstoku podkreśla, iż rozumienie pojęcia „socjalny" powinno mieć charakter zindywidualizowany i nie może być w każdym przypadku rozumiane w sposób jednolity (por. wyrok z 13 maja 2015 r., III AUa 42/15). Sąd ten odniósł się także do uprawnień kontrolnych ZUS, wskazując, iż organ rentowy jest uprawniony do weryfikacji, czy określona wypłata nie stanowi w istocie odpłatności za pracę, a zatem ukrytego sposobu wynagradzania pracowników, gdyż taki wniosek wykluczałby zakwalifikowanie danej wypłaty jako „świadczenia socjalnego" (por. wyrok z 26 czerwca 2013 r., III AUa 32/13).

Zmienne stanowisko SN

Równie niejednolite jest w tym przedmiocie orzecznictwo Sądu Najwyższego. W wyroku z 16 września 2009 r. (I UK 121/09) SN wskazał, że świadczenia wypłacone z zfśs muszą być uzależnione od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej pracowników, a pomoc przyznana z pominięciem tej zasady nie powinna korzystać z uprawnień, jakie przyznane są przez system ubezpieczeń społecznych. Podobnie SN stwierdził w wyroku z 20 czerwca 2012 r. (I UK 140/12). Z kolei w wyroku z 20 czerwca 2012 r. (I UK 202/13) SN przyznał, że zfśs nie jest przeznaczony wyłącznie dla pracowników pozostających w trudnej sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej, gdyż krąg podmiotów jest szerszy, „tyle że o niezaliczeniu do podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia decyduje socjalny charakter tych świadczeń wyrażający się zróżnicowaniem ich wartości w zależności od sytuacji majątkowej, rodzinnej i finansowej".

Swoistego wyłomu w tym stanowisku SN dokonał natomiast w wyroku z 23 października 2008 r. (II PK 74/08). Zgodnie z nim art. 8 ust. 1 ustawy o zfśs odnosi się wyłącznie do ulgowych usług i świadczeń, a nie całej działalności socjalnej. Tym samym regulamin zfśs może przewidywać dystrybucję środków funduszu na inne cele, jeśli mieszczą się one w zakresie działalności socjalnej oraz może ustalać inne zasady korzystania ze świadczeń, np. powszechnej dostępności.

W tej mierze na uwagę zasługuje ostatni wyrok SN z 18 lutego 2016 r. (II UK 37/15), w którym przychylił się on do bardziej liberalnego stanowiska oraz wskazał, że pojęcie „cel socjalny" nie jest zdefiniowane przez prawo, a właściwym jest dokonanie jego wykładni przy uwzględnieniu pojęcia „działalności socjalnej" zdefiniowanej w art. 2 pkt 1 ustawy o zfśs. Sąd Najwyższy podkreślił również, iż zfśs nie jest przeznaczony jedynie dla uprawnionych znajdujących się w szczególnie trudnej sytuacji życiowej, a wszystkie świadczenia wypłacone z funduszu nie mogą być uzależnione od spełniania wszystkich trzech kryteriów określonych w art. 8 ust. 1 ustawy o zfśs.

masz pytanie, wyślij e-mail: tygodnikpraca@rp.pl