Wyrok Trybunału Konstytucyjnego SK 20/12 z 16.10.2014 w sprawie konstytucyjności art. 15 ust. 1 pkt 4 Ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, uznający pobieranie tzw. „opłat półkowych" za czyn nieuczciwej konkurencji dawał pewne nadzieje na zmianę orzecznictwa sądów powszechnych, bardzo niekorzystnego dla przedsiębiorców stosujących jakiekolwiek opłaty handlowe inne niż marża. Analiza dotychczasowego orzecznictwa sądów powszechnych, powołującego wprost wspomniane orzeczenie Trybunału, w znacznym stopniu pokazuje jednak, że nadzieje te były co najmniej przedwczesne. Jak bowiem wskazuje przegląd udostępnionych na portalu orzecznictwa sądów powszechnych wyroków sądów odwołujących się wprost do orzeczenia Trybunału, SK 20/12, nie wpłynęło ono znacząco na sposób rozumienia przez sądy powszechne 15 ust. 1 nr 4 Ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji i sądy sztywno trzymają się wytyczonych wcześniej linii orzeczniczych.
Wyrok trybunału: Zakaz opłat dodatkowych konstytucyjny, ale...
Trybunał na samym początku swojego wyroku zaznaczył, że przedmiotem jego kontroli będzie wyłącznie zgodna z Konstytucją wykładnia art. 15 ust. 1 pkt 4 Ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji Zwracając uwagę na fakt, że zakaz opłat innych niż marża stanowi ingerencję w konstytucyjną wolność działalności gospodarczej, TK zaznaczył dalej, że może być on uzasadniony wyłącznie jeżeli będzie spełniał wymogi proporcjonalności. Trybunał ocenił pozytywnie przydatność art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. , oraz jego niezbędność w zapewnianiu prawidłowego funkcjonowania gospodarki rynkowej, stawiając jednocześnie określone wymogi odnośnie jego stosowania na etapie analizy proporcjonalności sensu stricto. Na tym etapie TK zaznaczył jasno m. in., że zakaz „opłat półkowych" jest konstytucyjny ponieważ: (a) nie oznacza bezwzględnego zakazu pobierania wszelkich opłat dodatkowych, lecz ogranicza się tylko do tych, które utrudniają dostęp do rynku (zatem nie każda dopłata dodatkowa skutkuje utrudnieniem dostępu do rynku); (b) sąd stosując art. 15 ust.1 pkt 4 u.z.n.k. musi każdorazowo wykonać szczegółowy test, badający przede wszystkim, czy opłaty dodatkowe (i) zostały zastrzeżone już na etapie zawierania umowy; (ii) czy zostały od początku sprecyzowane; (iii) czy pobierano je w sposób transparentny; (iv) czy zastrzeżono je z mocą wsteczną; (v) czy zastrzeżono je w zamian za świadczenia wzajemne; (vi) czy zastrzeżono je w sposób proporcjonalny. Ponadto TK stwierdził, że zakaz „opłat półkowych" spełnia wymogi konstytucjonalności, ponieważ (c) nie istnieje domniemanie nieekwiwalentności świadczeń; (d) sąd każdorazowo powinien badając charakter opłat uwzględniać aktualny stan wiedzy ekonomicznej i ich faktyczny wpływ na konkurencyjność; (e) co do zasady dozwolone są porozumienia o odpłatne o świadczenie usług dodatkowych; (f) ciężar udowodnienia nielegalności opłat dodatkowych obciąża na zasadach ogólnych stronę dochodzącą roszczeń, w szczególności zaś nie istnieje żadne domniemanie co do niedozwolonego charakteru opłat handlowych innych niż marża.
Podsumowując, Trybunał uznał art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. za konstytucyjny, o tyle, o ile pozwala on na każdorazową wnikliwą analizę łączących strony relacji handlowych, w szczególności zaś nie zawiera on żadnych domniemań co do niedozwolonego charakteru porozumień o opłatach dodatkowych. Dla należytej ochrony zawartej w art. 20 Konstytucji RP zasady wolności gospodarczej jest zatem niezbędne, ażeby sądy powszechne każdorazowo dokonywały drobiazgowej analizy porozumień dotyczących opłat dodatkowych z uwzględnieniem aktualnej wiedzy ekonomicznej. Wszelki automatyzm w orzekaniu prowadziłby zaś do stosowania przepisu w sposób nieproporcjonalnie naruszający zasadę wolności gospodarczej zapisaną w art. 20 Konstytucji RP.
Powyższe twierdzenia, ze szczególnym naciskiem na brak przerzucenia przez art. 15 ust. 1 pkt. 4 u.z.n.k. ciężaru dowodu, zostały w całości podtrzymane przez Trybunał w uzasadnieniu do postanowienia SK 22/14 z 28.07.2015 r.
Reakcja Sądów Powszechnych
Niestety, jak wskazuje analiza udostępnionych wyroków sądów powszechnych (wydanych w grudniu i listopadzie 2014), odwołujących się bezpośrednio do omówionego wyżej orzeczenia Trybunału, nie wpłynęło ono istotnie na sposób rozpatrywania przez nie spraw o narzucenie opłat mających stanowić utrudnienie w dostępie do rynku. Odwołania do orzeczenia SK 20/12 były na ogół krótkie i ogólnikowe, służyły ponadto jedynie potwierdzeniu wcześniejszej argumentacji sądu. I tak, w wyroku I ACa 951/14 z 16.12.2014 SA w Warszawie ograniczył się do przytoczenia stwierdzenia TK, że sama zdolność do świadczenia wzajemnego ze strony dystrybutora w zamian za pobieranie opłat marketingowych nie wystarczy do stwierdzenia ekwiwalentności świadczeń. SA w Poznaniu w swoim wyroku I ACa 937/14 z 16.12.2014 przytoczył jedynie stwierdzenie Trybunału, że art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. jest wobec istnienia na rynku tzw. „niedoskonałej konkurencji" niezbędny do ochrony wolności prowadzenia działalności gospodarczej, popierając nim swoje rozumowanie zmierzające do uznania opłat pobieranych przez dystrybutora za czyn nieuczciwej konkurencji. W swoim wyroku I ACa 949/14 z 9.12.2014 SA w Warszawie ograniczył się zaś do stwierdzenia, że Trybunał w swoim orzeczeniu uznał art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. za konstytucyjny i pożądany z punktu widzenia ochrony wolności gospodarczej. Znaczne fragmenty orzeczenia TK SK 20/12, również te mówiące o konieczności dokładnej analizy okoliczności konkretnego wypadku, zacytował wprawdzie w swoim wyroku I ACa 1281/14 z 30.12.2014 SA w Poznaniu, cały wywód skwitował jednak niestety lakonicznym stwierdzeniem, że Sąd Okręgowy, którego wyrok był przedmiotem kontroli sądu apelacyjnego, uczynił zadość wszystkim kryteriom wymienionym przez Trybunał. Jak widać, w wymienionych wyżej orzeczeniach wyrok Trybunału powoływany był jako retoryczny ozdobnik, mający służyć dodatkowemu uzasadnieniu dotychczasowej linii orzeczniczej; nie przywoływano w nich tych jego wątków, które mogłyby ją podważyć.