Osobami uprawnionymi do renty o charakterze obligatoryjnym są osoby, w stosunku do których ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny, tj. w szczególności małżonek oraz dzieci zmarłego. Podstawą roszczenia o wypłatę tego rodzaju renty jest fakt, czy spełnione są przesłanki, od których realizacji zależy istnienie obowiązku alimentacyjnego, natomiast bez znaczenia jest, czy zmarły faktycznie obowiązki te wykonywał. W orzecznictwie wskazywano, że roszczenie określone w art. 446 § 2 k.c., jest roszczeniem osobistym każdej z osób uprawnionych i powinno być określone dla każdej z tych osób odrębnie (wyrok Sąd Najwyższy z 2 maja 1975 r., sygn. I CR 103/75) i to bez względu na to, czy roszczenia te są dochodzone w jednym pozwie (wyrok Sąd Najwyższy z 18 stycznia 1961 r., sygn. IV CR 883/60).
Sąd przy rozstrzyganiu kwestii renty obligatoryjnej musi ustalić, czy w świetle przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego roszczenia alimentacyjne byłyby zasadne i przez jaki okres. Zasądzona renta nie może być wyższa od kwoty, którą zmarły byłby zobowiązany świadczyć z tytułu obowiązku alimentacyjnego, a przy ustalaniu jej wysokości należy stosować kryteria przyjęte w art. 135 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (usprawiedliwione potrzeby uprawnionego oraz możliwości zarobkowe i majątkowe możliwości zobowiązanego) oraz w art. 446 § 2 k.c. (G. Bieniek: Komentarz do kodeksu cywilnego, s. 440, LexisNexis 2011).
Drugim rodzajem renty jest tzw. renta fakultatywna, której to istnienie zależy od spełnienia dodatkowych przesłanek, tj. aby zmarły dostarczał osobom mu bliskim dobrowolnie i stale środków utrzymania oraz, aby za przyznaniem renty odszkodowawczej przemawiały zasady współżycia społecznego. Stałe i dobrowolne dostarczanie środków utrzymania należy pojmować jako stan, w którym zmarły pracownik łożył stale i dobrowolnie na rzeczywiste utrzymanie, a przekazywanie środków pieniężnych nie miało na celu jedynie podniesienia stopy życiowej osoby, której te środki pieniężne były przekazywane. Oceniając przesłankę zasad współżycia społecznego, należy wziąć pod uwagę stan majątkowy uprawnionego i zobowiązanego, rodzaj stosunków rodzinnych łączących te osoby oraz pobudki, jakimi kierował się zmarły, dokonując świadczeń na rzecz osoby, wobec której nie miał takiego prawnego obowiązku.
Rentę fakultatywną od renty obligatoryjnej odróżnia definicja i krąg osób rozumianych jako osoby bliskie. W tej kwestii można posiłkować się art. 115 § 11 kodeksu karnego, definiującego pojęcie „osoby najbliższej", przez które należy rozumieć: małżonka, wstępnych, zstępnych, rodzeństwo, powinowatych w tej samej linii lub stopniu, osoby pozostające w stosunku przysposobienia oraz ich małżonka a także osoby pozostające we wspólnym pożyciu. Szczególnym problemem w tej kwestii jest ustalenie zakresu pojęcia osoby pozostającej we wspólnym pożyciu. Warto przytoczyć uchwałę Sądu Najwyższego z 25 lutego 2016 roku, (sygn. I KZP 20/15), zgodnie z tezą, której zawarty w art. 115 § 11 k.k. zwrot „osoba pozostająca we wspólnym pożyciu" określa osobę, która pozostaje z inną osobą w takiej relacji faktycznej, w której pomiędzy nimi istnieją jednocześnie więzi duchowe (emocjonalne), fizyczne oraz gospodarcze (wspólne gospodarstwo domowe). Ustalenie istnienia takiej relacji, tj. „pozostawania we wspólnym pożyciu", jest możliwe także wtedy, gdy brak określonego rodzaju więzi jest obiektywnie usprawiedliwiony. Odmienność płci osób pozostających w takiej relacji nie jest warunkiem uznania ich za pozostających we wspólnym pożyciu w rozumieniu art. 115 § 11 k.k.
Jednorazowe odszkodowanie
Rodzina zmarłego, pracownika może żądać od pracodawcy jednorazowego odszkodowania (art. 446 § 3 k.c. ). Takie uprawnienie przysługuje, jeżeli śmierć pociąga za sobą znaczne pogorszenie sytuacji finansowej rodziny i dotyczy innego rodzaju szkód majątkowych, które nie mogą być brane pod uwagę przy obliczaniu i uwzględnianiu renty dla rodziny zmarłego pracownika. Ważną kwestią jest zdefiniowanie kręgu osób uprawnionych, tj. „najbliższych członków rodziny zmarłego". Literatura i orzecznictwo definiują, iż do kręgu osób uprawnionych i objętych niniejszą definicją wlicza się takie osoby, których sytuacja życiowa kształtowała się w pewnej zależności od zmarłego oraz istniał faktyczny stosunek bliskości ze zmarłym. Stopień pokrewieństwa ma natomiast znaczenie wtórne, choć samo pokrewieństwo musi wystąpić. Najczęściej będą to więc małoletnie lub niesamodzielne dzieci, małżonek, pozostający ze zmarłym we wspólnym gospodarstwie domowym. Do kręgu tego zalicza się również dalszych zstępnych i wstępnych, macochę, ojczyma wyrok Sąd Najwyższy z 10 grudnia 1969 r., sygn. III PRN 77/69). Roszczenie, o którym mowa jest uprawnieniem zindywidualizowanym. Po stronie uprawnionych nie zachodzi solidarność, gdyż należy brać pod uwagę indywidualny stosunek krewnego i zmarłego. Dlatego należy liczyć się z sytuacją, iż brak utrzymywania kontaktów, brak zależności pomiędzy krewnym a zmarłym pozbawia członka rodziny zmarłego pracownika uprawnienia do dochodzenia omawianego roszczenia. Uprawnienie to obejmuje przykładowo roszczenia pracownika o nagrodę jubileuszową w zakładzie pracy, którą by nabył, gdyby nadal pracował w zakładzie pracy bądź odprawę emerytalną wynikającą z zakładowego układu zbiorowego pracy. Oczywiście nie należy zapominać, że rodzina zmarłego musi wykazać wszelkie przesłanki, aby domagać się odszkodowania, zaś w szczególności musi wykazać adekwatny związek przyczynowy między śmiercią osoby bliskiej a znacznym pogorszeniem sytuacji życiowej najbliższych członków rodziny zmarłego, a także musi uwzględniać szczególny charakter szkód, jaki ma wyrównać odszkodowanie z art. 446 § 3 k.c. (wyrok Sąd Najwyższy z dnia 9 lipca 1998 r., sygn. II CKN 805/97).
Zdaniem autora
Łukasz Robaszkiewicz, radca prawny z Kancelarii Radców Prawnych Prządka Robaszkiewicz