Fundusz socjalny nie jest źródłem wsparcia zwolnionych

Środków zakładowego funduszu świadczeń socjalnych co do zasady nie można przeznaczać na potrzeby zwolnień grupowych. Zwalniani mogą się ubiegać o pomoc z funduszu jedynie pod pewnymi warunkami.

Publikacja: 04.05.2017 09:43

Fundusz socjalny nie jest źródłem wsparcia zwolnionych

Foto: Adobe Stock

Wszelkie restrukturyzacje w zakładach pracy, w tym te przewidujące zwolnienia grupowe, są wysokim kosztem dla pracodawcy. W takiej sytuacji zwracają oni oczy ku środkom zgromadzonym w zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (dalej: zfśs). W praktyce często wręcz sami pracownicy sugerują, aby środki socjalne spożytkować na wsparcie odchodzących kolegów.

Na przeszkodzie wykorzystania środków z funduszu socjalnego na pomoc byłym pracownikom stoją restrykcyjne przepisy wskazujące, na jakie cele mogą być przeznaczone te środki.

Zakładowy fundusz świadczeń socjalnych to fundusz celowy, zgromadzony na osobnym rachunku bankowym pracodawcy, przeznaczony na finansowanie działalności socjalnej zakładu pracy. Mimo że środki funduszu gromadzi się na koncie należącym do spółki, pracodawca nie ma pełnej swobody dysponowania tymi zasobami. W szczególności nie może przeznaczyć ich na cele inne niż wsparcie socjalne własnych pracowników. W zasadzie rola pracodawcy ogranicza się do czynności technicznych związanych z administrowaniem tym funduszem.

Mogłoby się wydawać, że wsparcie finansowe zwalnianych pracowników jest elementem działalności socjalnej. Jednak ani w przepisach regulujących zwolnienia grupowe, ani w ustawie z 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (tekst jedn. DzU z 2016 r., poz. 800 ze zm.) nie ma wyraźnych postanowień pozwalających na wykorzystanie zasobów funduszu socjalnego w sytuacji zwolnień z  przyczyn leżących po stronie zakładu pracy.

Odprawy wykluczone

Ustawa o zfśs zawiera zamknięty katalog form wsparcia, na jakie mogą liczyć beneficjenci tego funduszu. Z literalnej wykładni definicji, jak i obszernego orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika, że środków zfśs nie można wykorzystać w celu sfinansowania pracownikom np. dojazdów do pracy, sezonowych szczepień ochronnych czy pożegnalnych upominków dla odchodzących podwładnych.

W tym katalogu nie mieszczą się również odprawy dla zwalnianych pracowników. Co więcej, sądy pracy i ubezpieczeń społecznych konsekwentnie stoją na stanowisku, że świadczenia socjalne z zfśs nie są elementem wynagrodzenia za pracę i powinny być przyznawane niezależnie od wyników i jakości pracy, a także niezależnie od stażu pracy oraz w oderwaniu od rodzaju pracy, jako element działań podejmowanych w interesie pracowników i ich rodzin, a nie pracodawcy (tak orzekł m.in. Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z 26 września 2013 r., III AUa 352/13).

Programy dobrowolnych odejść

Planując restrukturyzację zakładu pracy i związane z nią redukcje etatów, pracodawcy zatrudniający co najmniej 20 pracowników muszą się liczyć z koniecznością poniesienia znaczących kosztów wynikających z obowiązku wypłaty zwalnianym osobom odpraw określonych w ustawie z 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (tekst jedn. DzU z 2016 r., poz. 1474 ze zm.). Dodatkowo, aby zmniejszyć ryzyka związane z prowadzoną redukcją zatrudnienia, w tym przede wszystkim ryzyko sporów sądowych z osobami wyznaczonymi do zwolnienia oraz napięcia społeczne towarzyszące restrukturyzacjom, pracodawcy coraz częściej sięgają po pozaustawowe rozwiązania, takie jak programy dobrowolnych odejść (dalej: PDO).

Celem wprowadzenia PDO jest zaproponowanie pracownikom dobrowolnego zakończenia stosunku pracy z ich inicjatywy, w zamian za dodatkowe świadczenia. Taka rekompensata przewidziana przez PDO powinna być korzystniejsza niż świadczenia przysługujące w ramach ustawowej procedury zwolnień grupowych.

Rygorystyczne rozumienie działalności socjalnej właściwie uniemożliwia wykorzystanie funduszu socjalnego na potrzeby zwolnień grupowych, w tym również w zakresie PDO. Pod pewnymi warunkami zwalniani i byli już pracownicy mogą jednak stać się beneficjentami świadczeń z zfśs.

Szczególne przypadki

W definicji działalności socjalnej mieści się pomoc materialna – rzeczowa i finansowa, co pozwala na wsparcie pracowników w obliczu utraty pracy przy wykorzystaniu środków zfśs. Z uwagi na brzmienie przepisów podatkowych, realna pomoc przyznana pracownikowi zostanie pomniejszona o zaliczkę na podatek dochodowy. Zwolnione z podatku są jedynie świadczenia finansowane z funduszu socjalnego o wartości do 380 zł rocznie. Jednak w przypadku zwolnień, pracownik w trudnej sytuacji socjalnej i materialnej z perspektywą utraty zatrudnienia z pewnością będzie brał pod uwagę wszystkie możliwości wsparcia finansowego, bez względu na związane z tym obciążenia podatkowe.

Aspektem, na który należy zwrócić uwagę sięgając po środki z funduszu socjalnego, jest krąg osób uprawnionych do korzystania ze wsparcia.

Co do zasady ze środków funduszu socjalnego mogą korzystać tylko obecni pracownicy zakładu i ich rodziny, a byli podwładni i ich bliscy – tylko, jeśli po odejściu z pracy u danego pracodawcy pracownik uzyskał status emeryta lub rencisty. Oznacza to, że zapomoga z funduszu socjalnego musiałaby zostać przyznana i wypłacona pracownikowi najpóźniej w ostatnim dniu trwania stosunku pracy. Przy czym przeszkody w ubieganiu się o taką pomoc nie stanowi pozostawanie w okresie wypowiedzenia czy korzystanie przez pracownika z zaległego urlopu wypoczynkowego.

Przepisy pozwalają na rozszerzenie przez spółkę powyższego kręgu beneficjentów świadczeń z zfśs również o byłych pracowników bez uprawnień emerytalno-rentowych. W tym celu pracodawca musi jednak – po uzgodnieniu zmiany ze stroną związkową lub przedstawicielem załogi – wprowadzić odpowiednie postanowienie w regulaminie funduszu.

Dwa źródła

Ustawa o zfśs umożliwia udzielenie byłym pracownikom spółki – emerytom i rencistom, wsparcia z dwóch źródeł. Z jednej strony PDO może przewidywać świadczenia dla pracowników rezygnujących z pracy, aby skorzystać z uprawnień emerytalnych, z drugiej zaś mogą się oni ubiegać – po spełnieniu kryteriów socjalnych – o świadczenia z funduszu socjalnego.

Co do zasady odprawy i inne świadczenia związane z rozwiązaniem stosunku pracy są przyznawane wszystkim zwalnianym pracownikom. Przy czym w przypadku świadczeń dodatkowych ich forma i wysokość nierzadko są uzależnione od stażu pracy, grupy zawodowej lub wysokości wynagrodzenia osiąganego przez pracownika w danym zakładzie pracy.

Jednak ani przyznawanie wszystkim zwalnianym świadczeń w jednakowej wysokości, ani różnicowanie ich wartości wyłącznie w oparciu o powyższe kryteria, nie jest dopuszczalne w przypadku finansowania pomocy materialnej dla zwalnianych pracowników z zfśs (tak orzekł m.in. Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyrokach z 6 października 2014 r., III AUa 394/14 oraz z 19 października 2016 r., III AUa 673/16).

Każde świadczenie z funduszu socjalnego musi być przyznane po rozpatrzeniu indywidualnej sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej wnioskodawcy. Wszystkie powyższe aspekty sytuacji socjalnej muszą być uwzględnione łącznie (żaden z nich nie może zostać pominięty), co wyklucza przyznanie świadczeń z funduszu wszystkim zwalnianym po równo. Jest mało prawdopodobne, aby sytuacja pracowników, szczególnie w przypadku większej liczby osób, była identyczna lub zbliżona na tyle, aby uzasadniać jednakowe świadczenia.

Nie jest prawnie dopuszczalne pominięcie powyższego kryterium socjalnego – nawet jeśli reprezentanci załogi (w szczególności związki zawodowe) zaakceptują lub wręcz będą forsować taki sposób przyznawania pomocy pracownikom.

Z kolei podział odchodzących pracowników na kategorie w oparciu np. o wynagrodzenie otrzymywane od pracodawcy nie jest prawidłowe. Z jednej strony nie uwzględnia sytuacji życiowej oraz rodzinnej wnioskodawcy, ale może również nie odzwierciedlać w pełni jego sytuacji materialnej. Pracownik może mieć bowiem dochody z innych źródeł, ale też pewne zobowiązania finansowe (np. kredyt, konieczność opłacenia kosztów leczenia członka rodziny). Rekomendowanym rozwiązaniem w takiej sytuacji jest zobowiązanie ubiegającego się o pomoc do przedstawienia informacji o średnim dochodzie na osobę we wspólnym gospodarstwie domowym i dokumentów potwierdzających jego sytuację socjalną. Wedle Sądu Najwyższego żądanie takich danych od pracowników nie może zostać uznane za naruszenie ich dóbr osobistych (wyrok SN z 8 maja 2002 r., I PKN 267/01).

Na wstępnym etapie planowania świadczeń dla zwalnianych pracowników nie do przecenienia są również informacje od przełożonych pracowników, którzy mogą mieć znaczną wiedzę o sytuacji podwładnych wyznaczonych do rozwiązania z nimi stosunków pracy.

Przykład

W spółce pracuje małżeństwo z trójką dzieci. Jedno z nich zostało wskazane do zwolnienia w ramach zwolnień grupowych, drugie zachowa stanowisko. Czy mogą ubiegać się o pomoc z zfśs?

Pracodawca będzie zobowiązany zbadać, czy zwolnienie jednego z małżonków wpłynęło na sytuację materialną rodziny w stopniu uzasadniającym przyznanie świadczenia socjalnego w formie pomocy finansowej. W szczególności konieczne będzie zweryfikowanie, czy zwolniony małżonek podjął zatrudnienie w innej spółce lub ma dochody z innych, pozapracowych źródeł, a pozostający pracownik – czy osiąga dochody pozwalające na utrzymanie rodziny. W zależności od postanowień regulaminu zfśs o świadczenia z funduszu socjalnego będą się mogli ubiegać oboje małżonkowie lub tylko małżonek kontynuujący zatrudnienie w spółce.

Inaczej sytuacja będzie wyglądać, jeżeli oboje małżonkowie stracą pracę – wówczas ich sytuacja socjalna niewątpliwie będzie przemawiać za przyznaniem im pomocy z funduszu socjalnego, nawet jeżeli którekolwiek z nich skorzysta z PDO.

Zdaniem autorek

Karolina Stawicka, adwokat, counsel, kieruje praktyką prawa pracy kancelarii Bird & Bird

Wydaje się, że Sąd Najwyższy w swoim ostatnim orzecznictwie – patrz wyrok z 18 lutego 2016 r. (II UK 37/15) – zaczyna przyjmować bardziej elastyczną interpretację konieczności uwzględniania wszystkich elementów kryterium socjalnego łącznie (tj. zarówno sytuacji materialnej, życiowej i rodzinnej uprawnionych). Sąd wyraźnie wskazał, że w jego ocenie waga poszczególnych elementów może być różna w zależności od charakteru świadczenia. Oznacza to, że w przypadku niektórych świadczeń socjalnych elementy związane z sytuacją życiową i rodzinną będą miały mniejsze znaczenie. Sąd Najwyższy przesądził również, że ZUS nie może podważyć decyzji o przyznaniu środków z zfśs, ponieważ świadczenia z tego funduszu nie mają charakteru świadczeń z ubezpieczeń społecznych.

Katarzyna Magnuska, radca prawny, associate w praktyce prawa pracy kancelarii Bird & Bird

Mając na uwadze ustawowe ograniczenia w wydatkowaniu środków z funduszu socjalnego, wydaje się, że większość pracodawców powinna poszukiwać innych źródeł finansowania dodatkowych świadczeń dla zwalnianej załogi. Środki z funduszu socjalnego mogą natomiast zostać wykorzystane jedynie na pomoc celową dla indywidualnych pracowników, dla których utrata pracy będzie się wiązała ze szczególnych pogorszeniem sytuacji materialnej.

Wszelkie restrukturyzacje w zakładach pracy, w tym te przewidujące zwolnienia grupowe, są wysokim kosztem dla pracodawcy. W takiej sytuacji zwracają oni oczy ku środkom zgromadzonym w zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (dalej: zfśs). W praktyce często wręcz sami pracownicy sugerują, aby środki socjalne spożytkować na wsparcie odchodzących kolegów.

Na przeszkodzie wykorzystania środków z funduszu socjalnego na pomoc byłym pracownikom stoją restrykcyjne przepisy wskazujące, na jakie cele mogą być przeznaczone te środki.

Pozostało 95% artykułu
2 / 3
artykułów
Czytaj dalej. Kup teraz
Praca, Emerytury i renty
Płaca minimalna jeszcze wyższa. Minister pracy zapowiada rewolucję
Prawo dla Ciebie
Nowe prawo dla dronów: znikają loty "rekreacyjne i sportowe"
Prawo karne
Przeszukanie u posła Mejzy. Policja znalazła nieujawniony gabinet
Sądy i trybunały
Trybunał Konstytucyjny na drodze do naprawy. Pakiet Bodnara oceniają prawnicy
Mundurowi
Kwalifikacja wojskowa 2024. Kobiety i 60-latkowie staną przed komisjami