Patologie rynku pracy w Polsce

W sytuacji osłabienia gospodarczego i koniunktury niesprzyjającej rozwojowi przedsiębiorczości rzeczą naturalną jest szukanie przez przedsiębiorców oszczędności. Skutki tych działań dotyczą m.in. szeroko pojętej sfery związanej z zatrudnieniem. Powszechnym zjawiskiem stało się zatrudnianie nie na podstawie stosunku pracy, który powinien stanowić wzorzec zatrudnienia, lecz na podstawie niestabilnych rozwiązań elastycznych – często balansujących czy nawet omijających przepisy.

Podstawa zatrudnienia

W typowych sytuacjach najbardziej pożądaną formą zatrudnienia z punktu widzenia interesu pracownika jest ta, która opiera się na stosunku pracy. Na tej podstawie pracownik zobowiązuje się do świadczenia pracy dobrowolnie podporządkowanej na rzecz pracodawcy w miejscu i czasie przez niego ustalonym, a pracodawca ma obowiązek zatrudniać go za wynagrodzeniem.

Problem w tym, że część pracobiorców świadczących pracę w warunkach właściwych dla stosunku pracy zostaje zatrudnionych na podstawie umów cywilnoprawnych. Taka praktyka daje zlecającemu wysoki poziom w zakresie nadzoru i kierownictwa nad pracownikiem, typowy dla stosunku pracy, a zatrudnionemu – żadnych pracowniczych przywilejów.

Koniunktura społeczno-gospodarcza oraz szukanie oszczędności przez oferujących pracę sprzyja też powstawaniu zjawiska zwanego szarą strefą. Wprawdzie nie ma legalnej definicji tego zjawiska, ale przyjmuje się, że stanowi ono obszar gospodarki pozostający poza kontrolą państwową, z którego dochody są w całości lub w części ukrywane przed właściwymi instytucjami.

Do znamion charakterystycznych dla szarej strefy w zakresie zatrudnienia zalicza się tzw. praca na czarno, która ma na celu uniknięcie obciążeń finansowych – podatków czy składek. Praca na czarno, zwana również nierejestrowaną, to patologia zarówno w wymiarze społecznym, jak i gospodarczym. Pracujący na czarno nie są objęci ochronnymi normami prawa pracy. Pozbawieni są też możliwości nabycia uprawnień do świadczeń z systemu ubezpieczeń społecznych. Praca nierejestrowana związana z nielegalną redukcją kosztów zatrudniania ma ponadto zgubne skutki z punktu widzenia uczciwej konkurencji.

Raport Inspekcji Pracy

Z najnowszego opracowanego przez Państwową Inspekcję Pracy na potrzeby Rady Ochrony Pracy materiału „Ocena skali zjawiska zawierania umów cywilnoprawnych i zatrudnienie w szarej strefie" wynika, iż prowadzone w latach 2013–2015 r. kontrole wykazały wiele negatywnych zjawisk w omawianym zakresie.

W kwestii zastępowania umów o pracę kontraktami cywilnoprawnymi w warunkach wykonywania pracy typowych dla stosunku pracy zaobserwowano na przestrzeni lat tendencję wzrostową. Jako główną przyczynę nieprawidłowości w tym zakresie inspektorzy wskazują trudną sytuację rynku pracy, szczególnie na terenie małych ośrodków. Proceder ten podejmowany jest głównie w ramach ograniczania kosztów prowadzonej działalności.

Z ustaleń PIP wynika również, że wybór cywilnoprawnej formy zatrudnienia bywa podyktowany możliwością obciążania pracobiorcy ryzykiem i kosztami prowadzonej działalności – co nie jest możliwe w przypadku stosunku pracy. Zastępowanie etatu kontraktem cywilnym wiąże się też z kwestią dokonania oceny przydatności danej osoby do pracy na danym stanowisku. Inspektorzy pracy wskazują, że zdarza się, iż nieuprawnione stosowanie kontraktów cywilnoprawnych wynika również z nienależytej znajomości przepisów i przeświadczenia, że umowę o pracę i cywilnoprawną można stosować zamiennie w pełnej dowolności.

Praca na czarno

Z materiału opracowanego przez PIP wynikają również liczne nieprawidłowości z zakresu nielegalnego zatrudnienia. Do typowych uchybień należą przypadki świadczenia pracy bez pisemnego potwierdzenia na piśmie umowy o pracę, jak również brak zgłoszeń osób zatrudnionych do ubezpieczenia społecznego.

Obowiązujące przepisy utrudniają organom PIP prowadzenie kontroli legalności zatrudnienia na optymalnym poziomie, jeżeli chodzi o ich skuteczność. Problemem jest możliwość zawierania ustnych umów o pracę, jak też brak obowiązku zawierania pisemnych umów cywilnoprawnych (zlecenia czy umowy o dzieło). Na efektywność prowadzonych kontroli wpływa ponadto tryb prowadzenia czynności kontrolnych, w ramach których wykorzystywana jest mało elastyczna i często nieprzystająca do dynamicznej sytuacji zastanej podczas kontroli formuła upoważnienia do kontroli.

Bez postulowanych przez PIP zmian w zakresie stanu prawnego trudno oczekiwać poprawy w zakresie oceny skali nielegalnego zatrudnienia, jak również zmniejszenia poziomu negatywnych zjawisk w tym zakresie.

Stanowisko ROP

Rada Ochrony Pracy wnikliwie przeanalizowała materiał opracowany przez PIP. Sformułowała pisemne stanowisko skierowane do Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej oraz w zakresie szkoleń i działalności prewencyjnej – do Państwowej Inspekcji Pracy.

Zwrócono uwagę, że w związku z szeregiem nieprawidłowości ujawnianych każdego roku przez inspektorów pracy niezbędne jest podjęcie skutecznych działań zmierzających do wyeliminowania zjawiska zastępowania umów o pracę umowami cywilnoprawnymi, nielegalnego zatrudnienia oraz tzw. samozatrudnienia. W ocenie Rady zjawiska te przejawiają negatywne skutki dla osób zatrudnionych, pracodawców (przedsiębiorców), jak również dla budżetu państwa. Osoby świadczące pracę w warunkach naruszania przepisów pozbawione są praw pracowniczych, jak też poczucia stabilności zatrudnienia. Rada wskazała na zasadność dokonania wyliczenia kwot, jakie uszczuplają budżet państwa w związku z patologicznymi zjawiskami na rynku pracy. Ponadto za niezbędne uznano przeprowadzenie systemowych zmian na rynku pracy w takim kierunku, aby naruszanie przepisów w zakresie form zatrudnienia przestało się opłacać. Ze stanowiska rady wynika postulat skoordynowania działań organów nadzoru i kontroli w zakresie zwalczania nielegalnego zatrudnienia w szczególności poprzez prowadzenie wspólnych kontroli. Rada zwróciła również uwagę na potrzebę wzmocnienia egzekucji w zakresie stosowania obowiązujących przepisów.

W celu ograniczania powierzania pracy w szeroko rozumiany nielegalny sposób Rada zaproponowała następujące rozwiązania:

- wprowadzenie obowiązku zawierania umów na piśmie oraz zgłaszania osób wykonujących pracę do ubezpieczenia społecznego przed rozpoczęciem pracy,

- wprowadzenie obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne od wszystkich umów cywilnoprawnych,

- umożliwienie inspektorom pracy przeprowadzenia udokumentowanych czynności rozpoznawczych poprzedzających kontrole,