Społeczny inspektor pracy - zakres uprawnień

Społeczny inspektor pracy posiada szerokie uprawnienia, zagwarantowane w art. 4 ustawy o sip. Przepis posługuje się zwrotem „społeczni inspektorzy pracy mają prawo", co może sugerować, że „mogą, ale nie muszą". Wydaje się jednak, że realizacja „uprawnień" jest jednocześnie obowiązkiem społecznych inspektorów pracy. W przeciwnym razie ryzykują, że zostaną odwołani przed upływem kadencji.

Czytaj także: Wybór społecznego inspektora pracy poza kontrolą zewnętrzną

Kompetencje społecznych inspektorów pracy można podzielić na:

- związane bezpośrednio z prawną ochroną pracy, oraz

- dotyczące sfery bezpieczeństwa pracy.

Przeważnie uprawnienia kontrolne sip są kojarzone wyłącznie z zagadnieniami z zakresu bhp. Nie jest to jednak prawda. Przepisy ustawy wyraźnie pozwalają na kontrolowanie przez społecznych inspektorów problemów związanych z przestrzeganiem przepisów całego prawa pracy – zarówno powszechnie obowiązującego, jak również zakładowego.

Społeczny inspektor pracy ma prawo kontrolować przestrzeganie przepisów prawa pracy, w tym postanowień układów zbiorowych i regulaminów pracy, w szczególności w zakresie:

- bezpieczeństwa i higieny pracy,

- uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem,

- uprawnień młodocianych i osób niepełnosprawnych,

- urlopów i czasu pracy,

- świadczeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

Uwzględniając brzmienie przywołanego art. 4 pkt 2 ustawy o sip, można uznać, że społeczny inspektor pracy ma prawo kontrolować zarówno przestrzeganie przez pracodawców przepisów dotyczących nawiązywania czy rozwiązywania stosunków pracy, nakładania na pracowników kar porządkowych, jak i stosowania przepisów o pracowniczej odpowiedzialności materialnej.

Przykład

Społeczny inspektor pracy zamierza skontrolować zagadnienia związane z dyskryminacją ze względu na przynależność związkową, z równym traktowaniem w zakresie awansowania pracowników, w tym wynagradzania za pracę. Zainteresowanie sip-a tymi zagadnieniami wynikało z informacji uzyskanych od pracowników, którzy opisywali przypadki nierównego traktowania, faworyzowania „wybranych" osób, prowadzenia „ustawionych" rekrutacji oraz nakładania kar porządkowych z przekroczeniem terminów. Pracownicy stwierdzili, że sytuacja i ciężka atmosfera w firmie powoduje, iż trudno mówić o właściwej koncentracji w procesie pracy i bezpiecznym jej wykonywaniu – tym bardziej, że część osób wykonuje prace szczególnie niebezpieczne.

Inspektor poprosił pracodawcę, aby ten umożliwił mu dostęp do stosownej dokumentacji, w tym procedur dotyczących równego traktowania w firmie. Pracodawca odmówił, uznając, że społeczny inspektor pracy jest wyłącznie od kwestii bhp. Jego odmowa była nieuprawniona. Z przepisów wynika jednoznacznie, że społeczny inspektor pracy ma prawo kontrolować ogół zagadnień dotyczących prawa pracy. Prawo pracy reguluje nie tylko sferę technicznego bezpieczeństwa pracy, ale również wiele innych kwestii – w tym związanych z nierównym traktowaniem czy dyskryminacją.

Jeżeli w takiej sytuacji, jak w przykładzie, pracodawca upiera się, że nie udostępni oczekiwanych materiałów, ryzykuje, że społeczny inspektor pracy zwróci się z prośbą do Państwowej Inspekcji Pracy. W interesie pracodawcy jest zatem właściwa współpraca ze społecznym inspektorem, w tym umożliwienie mu wykonywania jego zadań bez angażowania organów kontroli zewnętrznej.

Należy przy tym pamiętać, że udostępnianie społecznym inspektorom pracy informacji nie może się odbywać w oderwaniu od zasad związanych z ochroną danych osobowych.

Społeczny inspektor pracy jest uprawniony do kontrolowania stanu budynków, maszyn, urządzeń technicznych i sanitarnych oraz procesów technologicznych z punktu widzenia bezpieczeństwa i higieny pracy. Tym samym jego uprawnieniom kontrolnym odpowiadają obowiązki pracodawcy dotyczące obiektów budowlanych oraz pomieszczeń pracy. Społeczny inspektor pracy ma zatem prawo do bieżącej kontroli, czy sposób organizacji pracy jest zgodny nie tylko z kodeksem pracy, ale w szczególności z rozporządzeniem ministra pracy i polityki socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (DzU nr 129, poz. 844).

Do zadań społecznego inspektora pracy należy również uczestnictwo w postępowaniach powypadkowych, jak też w społecznych przeglądach warunków pracy. Jego rolą jest ponadto opiniowanie projektów planów poprawy warunków bezpieczeństwa i higieny pracy oraz planów rehabilitacji zawodowej, a także kontrola realizacji tych planów.

Przywileje inspektora

Aby społeczny inspektor pracy mógł realizować swoje uprawnienia, przepisy gwarantują mu określone przywileje w zakresie sposobu prowadzenia czynności kontrolnych.

Po pierwsze inspektor ma prawo wstępu w każdym czasie do pomieszczeń i urządzeń zakładu pracy w celu wykonywania zadań wynikających z art. 4 ustawy o sip, który reguluje zakres uprawnień społecznych inspektorów. Możliwość swobodnego poruszania się po firmie w każdym czasie oznacza, że inspektor może wejść do jej pomieszczeń także poza normalnymi godzinami funkcjonowania zakładu.

Z przepisów wynika, że prawo do swobodnego poruszania się po zakładzie jest ograniczone tylko do wykonywania zadań będących w kompetencji społecznego inspektora. Jeśli pracownik będący takim inspektorem zechce skorzystać z prawa do swobodnego wstępu w ramach działań niezwiązanych ze społecznym nadzorem pracy, pracodawca ma prawo zakwestionować możliwość swobodnego poruszania się po firmie.

Nie zawsze po godzinach

Z art. 15 ustawy o sip wynika, że społeczni inspektorzy pracy powinni wykonywać swoje czynności „w zasadzie" poza godzinami pracy. Posłużenie się tym zwrotem sprawia, że nie można wykluczyć, iż w zależności od sytuacji inspektor będzie musiał przeprowadzić określone czynności w czasie, w którym powinien wykonywać obowiązki pracownicze. Nie można bowiem przyjąć, aby sip widząc w czasie pracy bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia czy życia pracowników, czekał z zawiadomieniem pracodawcy do końca dnia roboczego.

Przykład

W dużym zakładzie przemysłowym funkcjonuje społeczna inspekcja pracy. Społeczny inspektor wykonuje swoje obowiązki pracownicze w podstawowym systemie czasu pracy w godzinach od 6 do 14. Doszło do ciężkiego wypadku przy pracy o godzinie 7. Społeczny inspektor pracy nie powinien czekać z realizacją obowiązków powypadkowych do godziny 14, kiedy kończy się jego czas pracy.

W zakładach pracy, w których występuje szczególne zagrożenie zdrowia i życia pracowników, a warunki pracy wymagają stałego społecznego nadzoru, kierownik zakładu pracy, na wniosek zakładowych organizacji związkowych, może zwolnić na czas pełnienia funkcji zakładowego społecznego inspektora pracy z obowiązku wykonywania pracy, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia.

Wgląd w dokumentację

Same oględziny zakładu pracy, w tym stanowisk pracy, nie dają jeszcze pełnego obrazu zakresu zadań społecznego inspektora pracy. Ma on prawo żądać od kierownika zakładu pracy oraz oddziału (wydziału) informacji oraz okazania dokumentów w sprawach wchodzących w zakres jego działania. Realizacja tego uprawnienia musi się odbywać z poszanowaniem przepisów o ochronie informacji niejawnych. Należy zatem uznać, iż rolą społecznego inspektora pracy jest m.in. przestrzeganie przepisów dotyczących ochrony danych osobowych.

Społeczny inspektor pracy ma prawo żądać przełożenia zakładowych źródeł prawa pracy, instrukcji, regulaminów, jak też wszelkiej dokumentacji, w tym dotyczącej budowy, przebudowy lub modernizacji oraz uruchomienia zakładu pracy, planów i  rysunków technicznych, dokumentacji technicznej i technologicznej, wyników ekspertyz, badań i pomiarów.