Luki w zakazie konkurencji - czy można uzupełnić?

- Spółka zawarła na początku 2016 r. z byłym już dyrektorem umowę o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy. Po zawarciu umowy okazało się, że trudno ustalić, czy były pracownik przestrzega tego zakazu. Prezes spółki wpadł zatem na pomysł zażądania od byłego dyrektora oświadczeń, że nie prowadzi on działalności konkurencyjnej, pod zastrzeżeniem wstrzymania wypłaty odszkodowania. Ma je składać co miesiąc, gdyż taki termin wypłaty poszczególnych rat przewiduje umowa. Czy jest to dopuszczalne? – pyta czytelnik.

Nie. Na nałożenie tego rodzaju zobowiązania jest już za późno.

W opisanym stanie faktycznym pojawiają się dwa problemy. Pierwszy dotyczy tego, czy zgodne z prawem byłoby nałożenie na pracownika obowiązku składania w każdym miesiącu, bądź w innym przyjętym w umowie okresie rozliczeniowym oświadczeń, że nie podejmuje działalności konkurencyjnej. Druga kwestia to możliwość nałożenia takiego obowiązku już po zawarciu umowy o zakazie konkurencji obowiązującej po ustaniu stosunku pracy.

Ogólne formułki

Kodeks pracy na temat zakazów konkurencji wypowiada się bardzo lapidarnie. Art. 1011 § 1 k.p. mówi tylko tyle, że w zakresie określonym w odrębnej umowie pracownik nie może prowadzić działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy, ani też świadczyć pracy w ramach stosunku pracy lub na innej podstawie na rzecz podmiotu prowadzącego taką działalność. W myśl art. 1012 § 1 k.p. powyższy przepis znajduje odpowiednie zastosowanie, gdy pracodawca i pracownik mający dostęp do szczególnie ważnych informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę, zawierają umowę o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy. Z przepisów tych trudno wnioskować o dopuszczalności omawianych zapisów umownych. Regulują one kwestie dotyczące zawarcia umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy w sposób bardzo ogólnikowy, przesądzając praktycznie tylko dopuszczalność takich umów. Wszystkie zasady określające dopuszczalność wprowadzania do umów określonych rozwiązań zostały wypracowane w orzecznictwie.

Problematyka dotycząca oświadczeń trafiła również na wokandę Sądu Najwyższego. Dopuszczalność nakładania na pracownika omawianego obowiązku sąd ten rozstrzygnął w sposób korzystny dla pracodawców. W wyroku z 12 lutego 2013 r. (II PK 166/12, OSNP 2013/23-24/274, OSP 2014/9/83) Sąd Najwyższy zatwierdził możliwość wprowadzenia do umowy o zakazie konkurencji postanowień nakładających na uprawnionego do odszkodowania byłego etatowca oświadczeń o niepodejmowaniu działalności konkurencyjnej. W opinii SN złożenie przez byłego pracownika w każdym miesiącu po rozwiązaniu stosunku pracy, przewidzianego w umowie o zakazie konkurencji, oświadczenia o powstrzymaniu się od prowadzenia działalności konkurencyjnej, może być bowiem zakwalifikowane jako warunek (art. 89 k.c.) wypłaty przez pracodawcę odszkodowania z art. 1012 § 1 k.p.

Wszystko w umowie

Lakoniczne określanie w przepisach zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy skutkuje tym, że zakres zobowiązań i uprawnień zarówno firmy, jak i jej byłego pracownika, zawsze musi zostać określony w umowie. Bez niej nie ma możliwości ani zobowiązania byłego etatowca do niepodejmowania działań konkurencyjnych ani wypłacania mu odszkodowania.

W orzecznictwie umowom stawia się wysokie wymagania, szczególnie w zakresie określenia przedmiotu zakazu. Błędy przy formułowaniu umowy wielokrotnie skłaniają sądy do uznania ich za nieważne.

W praktyce każda umowa zakazująca działalności konkurencyjnej jest formułowana inaczej, ponieważ różne są potrzeby poszczególnych pracodawców i oczekiwania pracowników. Kontrakt taki kształtowany jest zgodnie w wolą stron, a ich konkretne zobowiązania i uprawnienia wynikają wprost z umowy.

Przeważająca rola

W wyroku z 4 lutego 2009 r. (II PK 223/08) SN trafnie wyjaśnił, że wskazane w art. 1012 § 1 k.p. warunki określające przedmiot klauzuli konkurencyjnej, zawarte w umowie, zależą od subiektywnego przekonania pracodawcy, ważącego własny interes przy formułowaniu zakazu. Co do zasady więc to głównie zainteresowana tym firma kształtuje podstawowe postanowienia umowy o zakazie konkurencji.

Rolą etatowca jest oczywiście zaakceptowanie ostatecznego kształtu umowy. Ma on także możliwość proponowania konieczności zmian tych jej postanowień, które uznaje za niezgodne z prawem czy szkodzące jego interesom. Inicjatorem zawarcia takiej umowy i jej beneficjentem jest jednak prawie zawsze firma, która chce się uchronić przed działaniami konkurencyjnymi. Pracodawca jako podmiot profesjonalny, z reguły dysponujący obsługą prawną, może wprowadzić do umowy wszystkie korzystne dla siebie i dopuszczane jako legalne postanowienia, na które pracownik się zgadza.

Tego typu przydatnym dla firmy rozwiązaniem jest właśnie nałożenie na uprawnionego obowiązku składania comiesięcznych oświadczeń dotyczących zapewnienia o niepodejmowaniu działalności konkurencyjnej. Może to być np. oświadczenie takie, jak to składane w przytoczonym na wstępie wyroku z 12 lutego 2013 r. Miało ono następującą treść: „niniejszym, świadomy odpowiedzialności cywilnej i karnej za składanie fałszywego oświadczenia, oświadczam, iż w miesiącu poprzedzającym nie prowadziłem działalności konkurencyjnej w rozumieniu zawartej umowy o pracę, wobec spółki X".