Odnosi się to również do potrącenia, co potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 9 marca 2016r., II CSK 354/15.
Wydanym w postępowaniu upominawczym nakazem zapłaty pozwana spółka z o.o. została zobowiązana do zapłaty określonej kwoty na rzecz innej spółki z o.o. będącej stroną powodową. 30 grudnia 2013 r. do sądu wpłynął sprzeciw od nakazu zapłaty, z zachowaniem ustawowych terminów przewidzianych dla tej czynności. Pozwana zakwestionowała powództwo i wniosła o jego oddalenie w całości. Pismem z 16 kwietnia 2014 r. w toku dalszego postepowania, powołując się na swoje oświadczenie o potrąceniu skierowane do powódki 27 marca 2014 r., pozwana podniosła zarzut potrącenia swoich wierzytelności z roszczeniami wskazanymi w pozwie. Sąd Okręgowy w Poznaniu wyrokiem z 6 maja 2014 r. nie uwzględnił jednak zarzutu potrącenia, gdyż uznał go za spóźniony. Swoje twierdzenie sąd oparł na art. 503 § 1 k.p.c., na podstawie którego uznał, że zarzut potrącenia w przypadku pozwanej należało podnieść już w sprzeciwie od nakazu zapłaty. Zdaniem sądu na pozwanej ciążył bowiem obowiązek zgłoszenia wszelkich zarzutów przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy pod rygorem ich utraty w dalszym postepowaniu. Nadto sąd uznał, iż pozwana mogła już wcześniej złożyć oświadczenie o potrąceniu, albowiem faktury dokumentujące wysokość jej roszczeń zostały wystawione przed upływem terminu do złożenia sprzeciwu od nakazu zapłaty w sprawie. Orzekający w drugiej instancji sąd apelacyjny podzielił ustalenia i wnioski prawne sądu pierwszej instancji i z tego tytułu oddalił apelację pozwanej.
Pozwana spółka wniosła skargę kasacyjną od wyroku sądu spelacyjnego, w której podważyła zarówno na płaszczyźnie materialnoprawnej jak i procesowej prawidłowość poglądu, że zbyt późno podniosła zarzut potrącenia swoich roszczeń z roszczeniami powódki stanowiącymi podstawę pozwu. Sąd Najwyższy uznał ten zarzut za zasadny i stwierdził, że wykładnia przepisów postepowania oraz prawa materialnego, która doprowadziła sądy obu instancji do wniosku, że zarzut potrącenia powinien był zostać zgłoszony w sprzeciwie od nakazu zapłaty była błędna. Według Sądu Najwyższego sądy nie wzięły pod uwagę stosunku pomiędzy materialnoprawną czynnością, jaką jest przewidziane w art. 499 k.c. oświadczenie o potrąceniu (którego złożenie dłużnikowi wzajemnemu – w razie wystąpienia przesłanek z art. 498 § 1 k.c. – wywołuje skutek wzajemnego umorzenia wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej), a procesową czynnością podniesienia zarzutu potrącenia, stanowiącego sposób obrony w toczącym się postępowaniu cywilnym, w której z kolei mieści się twierdzenie faktyczne o istnieniu wierzytelności przedstawionej do potrącenia i o skutecznym dokonaniu takiego potrącenia. W orzecznictwie nie budzi wątpliwości, że twierdzenia faktyczne dotyczące potrącenia są objęte obowiązkami w zakresie koncentracji materiału dowodowego, którego przejawem są postanowienia art. 503 § 1 k.p.c. oraz art. 217 § 2 k.p.c., natomiast na pytanie, czy obowiązek ten, mający porządkować i przyspieszać tok czynności procesowych, można rozciągać na realizację uprawnień materialnoprawnych w orzecznictwie udziela się odpowiedzi negatywnej. SN stwierdził iż sądy obu instancji niesłusznie przeniosły obowiązki z art. 503 § 1 k.p.c. na termin dokonania czynności materialnoprawnej. Tym bardziej, że sądy zgodnie ustaliły, że oświadczenie o potrąceniu zostało skierowane do powódki w piśmie z 27 marca 2014 r., a dopiero z chwilą jego doręczenia można mówić o powstaniu procesowego obowiązku zgłoszenia zarzutu potrącenia rozumianego jako powołanie się na dokonaną czynność prawa materialnego. Strona ma prawo dokonać potrącenia i powołać się na jego skutki przed sądem w momencie, który sama uzna za właściwy.
Komentarz eksperta
Justyna Biskupska, radca prawny w poznańskim biurze Rödl & Partner
W razie wystąpienia przesłanek z art. 498 § 1 k.c. każda z osób, które są względem siebie jednocześnie dłużnikami i wierzycielami może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelnością drugiej strony. Potrącenie następuje przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Oświadczenie o potrąceniu jest zatem materialnoprawną podstawą zarzutu potrącenia, który z kolei jest czynnością ściśle procesową umożliwiającą zgłoszenie roszczenia przed sądem.
