Kiedy można mówić o współpracy małżonków w prowadzeniu działalności

Zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym określa ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. DzU z 2017 r., poz. 1778 ze zm.; dalej ustawa systemowa). Stosownie do treści art. 6 ust. 1 pkt 5 tej ustawy obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym podlegają osoby prowadzące pozarolniczą działalność oraz osoby z nimi współpracujące. W myśl zaś art. 8 ust. 11, za osobę współpracującą z przedsiębiorcą uważa się:

- jego małżonka,

- dzieci własne,

- dzieci drugiego małżonka i dzieci przysposobione,

- rodziców,

- macochę, ojczyma oraz osoby przysposabiające

jeżeli pozostają z nim we wspólnym gospodarstwie domowym i współpracują przy prowadzeniu działalności.

Charakter czynności

Jednak nie każda pomoc małżonka w firmie powoduje powstanie obowiązku ubezpieczeń społecznych. W orzecznictwie sądowym ugruntowany jest pogląd, że świadczenie okazjonalnej pomocy osobie prowadzącej działalność gospodarczą przez małżonka prowadzącego z nią wspólne gospodarstwo domowe stanowi konsekwencję obowiązku małżonków (określonego w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym – art. 23 i 27) do wzajemnej pomocy oraz współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli. Nie jest więc współpracą, o której mowa w art. 8 ust. 11 ustawy systemowej.

Oznacza to, że np. okazjonalne wystawianie faktur czy wydawanie towaru klientom pod nieobecność męża lub jego pracownika nie świadczy jeszcze o współpracy przy prowadzeniu działalności gospodarczej małżonka. Podobnie wskazywał Sąd Najwyższy w wyroku z 20 maja 2008 r. (II UK 286/07). Podkreślał, że za współpracę przy prowadzeniu działalności gospodarczej powodującą obowiązek ubezpieczeń emerytalnego i rentowych można uznać tylko pomoc udzielaną przedsiębiorcy przez jego małżonka charakteryzującą się stałością, bez której stanowiące majątek wspólny małżonków dochody z tej działalności nie osiągałyby takiego pułapu, jaki zapewnia współdziałanie przy tym przedsięwzięciu. W uzasadnieniu tego orzeczenia SN podkreślił, że ustawa systemowa nie zawiera legalnej definicji „współpracy przy prowadzeniu działalności", a przy interpretacji tego sformułowania nie można pomijać obowiązków małżonków wynikających z kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Co prawda z przepisów art. 23 i 27 k.r.o. nie można wysnuwać obowiązku świadczenia pracy w zakładzie współmałżonka. Jednak w sytuacjach, gdy z określonych powodów prowadzący firmę małżonek nie może wykonać danej czynności, nie ma przeszkód, a nawet istnieje powinność drugiego małżonka, udzielenia pomocy i wykonania nieodpłatnie pracy za tego małżonka.

Obowiązki małżeńskie

W ocenie SN także pomoc świadczona przez małżonka regularnie na rzecz drugiego małżonka w prowadzonej przez niego działalności gospodarczej znajduje oparcie w przepisach k.r.o. Stosownie bowiem do treści art. 36 § 1 k.r.o. oboje małżonkowie są obowiązani współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym. Udzielana przez małżonka pomoc w prowadzonej przez drugiego małżonka działalności gospodarczej jest normalną konsekwencją współdziałania małżonków na rzecz założonej przez nich rodziny i nie podlega zasadzie odpłatności.

Aktywne współdziałanie

Oznacza to, że jedynie aktywność małżonka przedsiębiorcy przynoszącą mu określone, stałe dochody, można uznać za współpracę w rozumieniu art. 8 ust. 11 ustawy systemowej. Konsekwencją tego jest obowiązek podlegania ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowemu w myśl art. 6 ust. 1 pkt 5 tej ustawy.

Podobny pogląd SN wyraził również w wyroku z 23 kwietnia 2010 r. (II UK 315/09), gdzie stwierdził także, iż cechami konstytutywnymi pojęcia "współpraca przy prowadzeniu pozarolniczej działalności" w rozumieniu art. 8 ust. 11 ustawy systemowej są występujące łącznie:

a) istotny dla działalności gospodarczej ciężar gatunkowy działań współmałżonka, które to działania nie mogą mieć charakteru wtórnego; muszą pozostawać w bezpośrednim związku z przedmiotem podjętej działalności oraz muszą charakteryzować się pewną systematycznością, stabilnością i zorganizowaniem,

b) znaczący czas i częstotliwość podejmowanych robót.

Etat bez znaczenia

Zawarcie przez męża prowadzącego działalność gospodarczą z żoną umowy o pracę nie ma znaczenia dla podlegania ubezpieczeniom społecznym, jeśli spełnia ona warunki do uznania jej za osobę współpracującą. W orzecznictwie sądowym wyraźnie wskazywano, że pracownik, który spełnia kryteria określone dla osób współpracujących, dla celów ubezpieczeń społecznych jest traktowany jak osoba współpracująca. Wynika to z jednoznacznej treści art. 8 ust. 2 ustawy systemowej.

Sąd Najwyższy w wyroku z 21 czerwca 2016 r. (I UK 272/15) podkreślał, że istnienie formalnie zawartej umowy o pracę między osobą prowadzącą działalność pozarolniczą a małżonką tej osoby, wykonującą czynności pracownicze w faktycznych warunkach współpracy przy prowadzaniu pozarolniczej działalności, określonych w art. 8 ust. 11 ustawy systemowej, powoduje objęcie tej małżonki ubezpieczeniami społecznymi z tytułu współpracy przy prowadzeniu pozarolniczej działalności. Tytuł obowiązku ubezpieczenia społecznego nie jest bowiem objęty wolą stron. Zatem nawet wówczas, gdy intencją stron umowy o pracę, pozostających w związku małżeńskim, było ukształtowanie stosunku ubezpieczeń tak jak między pracownikiem i pracodawcą, małżonek nie będzie podlegał ubezpieczeniom jak pracownik, ale jak osoba współpracująca, jeśli równocześnie wystąpiły elementy partycypowania w prowadzeniu działalności gospodarczej, dopuszczenia do udziału w sprawach organizacyjnych i finansowych firmy, a w konsekwencji – uczestniczenia w spodziewanym dochodzie firmy kierowanej przez współmałżonka.