Ustawa z dnia 20 września 2019 roku o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz zmianie niektórych innych ustaw („Ustawa"), wprowadzająca przymusową dematerializację papierów wartościowych reprezentujących uprawnienia właścicielskie oraz korporacyjne w stosunku do spółki, stanowi rewolucyjną zmianę dla instytucji „emisji akcji". Zgodnie z nowymi przepisami uprzednio wyemitowane akcje niezdematerializowane z dniem 1 marca 2021 roku utracą formę dokumentu, zaś dotychczasowa emisja akcji w formie dokumentowej zostanie zastąpiona obligatoryjną emisją akcji zdematerializowanych. Akcje spółek będą zapisywane w rejestrze akcjonariuszy prowadzonym przez uprawnione podmioty.
Czytaj też: Tarcza antykryzysowa: nowe terminy obowiązkowej dematerializacji akcji
Zgodnie z założeniami ustawodawcy, Ustawa ma na celu zwiększenie bezpieczeństwa obrotu akcjami spółek niepublicznych i zmniejszenie ryzyka prania „brudnych" pieniędzy. Dlatego ważną zmianą jest także kwestia uznania akcjonariusza za klienta podmiotu prowadzącego rejestr akcjonariuszy. Wobec takiego akcjonariusza, zgodnie ze znowelizowanym pojęciem „klienta" na gruncie ustawy z dnia 1 marca 2018 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu („u.p.p.p."), podmiot prowadzący rejestr akcjonariuszy będzie musiał przeprowadzić proces „Poznaj Swojego Klienta" (Know Your Client – KYC), co oznacza także obowiązek wskazania przez akcjonariusza jego beneficjenta rzeczywistego. Mylące jest w związku z tym wskazanie przez UKNF - w innym kontekście niż przeciwdziałanie praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu - aby za klienta uznawać jedynie emitenta akcji. UKNF zwrócił uwagę, że stronami umowy o prowadzenie rejestru akcjonariuszy są spółka i podmiot uprawniony do prowadzenia tego rejestru. Jednocześnie - jak wskazał UKNF w komunikacie z dnia 10 stycznia 2020 r. - jeśli rejestr jest prowadzony przez firmę inwestycyjną w rozumieniu ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi („ustawa o obrocie"), to czynność polegająca na prowadzeniu rejestru akcjonariuszy będzie stanowić działalność maklerską, wymagającą zezwolenia w zakresie art. 69 ust. 4 pkt 1 ustawy o obrocie. Konsekwentnie – zdaniem UKNF - obowiązki określone w art. 63 Rozporządzenia Delegowanego Komisji (UE) 2017/565 z dnia 25 kwietnia 2016 r. uzupełniającego dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/65/UE w odniesieniu do wymogów organizacyjnych i warunków prowadzenia działalności przez firmy inwestycyjne oraz pojęć zdefiniowanych na potrzeby tej dyrektywy („Rozporządzenie 2017/565"), należy analizować pod kątem relacji kontraktowej pomiędzy firmą inwestycyjną a spółką. Oznacza to, że – zdaniem UKNF - firma inwestycyjna nie przekazuje akcjonariuszom, których dane są ujawnione w rejestrze informacji wskazanych w art. 63 Rozporządzenia 2017/565, ponieważ na ich rzecz nie jest świadczona usługa maklerska. Usługa ta jest świadczona na rzecz spółki. Podobnie obowiązki określone w art. 50 Rozporządzenia 2017/565 dotyczą jedynie relacji kontraktowej. Odbiorcą usługi maklerskiej (prowadzenia rejestru akcjonariuszy) nie jest akcjonariusz lecz spółka. Zdaniem UKNF oznacza to, że firma inwestycyjna nie przekazuje akcjonariuszom, których dane są ujawnione w rejestrze informacji wskazanych w art. 50 Rozporządzenia 2017/565. W związku z tym choć nie tylko emitent akcji, ale również akcjonariusze są uprawnieni domagać się od podmiotu prowadzącego rejestr dokonania zmiany w treści tego rejestru (na zasadach określonych w k.s.h.), to firma inwestycyjna nie jest uprawniona do pobierania od nich wynagrodzenia z tego tytułu.
Odpowiedzi te, które relacje „klient – firma inwestycyjna" opierają na cywilistycznym rozumieniu relacji kontraktowej pomiędzy firmą inwestycyjną a emitentem nie są relewantne na gruncie u.p.p.p. W rozumieniu u.p.p.p na dzień dzisiejszy klientem jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, na rzecz której instytucja obowiązana świadczy usługi lub dla której wykonuje czynności wchodzące w zakres prowadzonej przez nią działalności zawodowej, w tym z którą instytucja obowiązana nawiązuje stosunki gospodarcze, lub na zlecenie której przeprowadza transakcję okazjonalną. Wydaje się, że sytuacja wpisu akcjonariusza do rejestru akcjonariuszy wpisuje się we fragment tej definicji „dla której wykonuje czynności wchodzące w zakres prowadzonej przez nią działalności zawodowej". Jednoznaczne zakwalifikowanie sytuacji akcjonariusza domagającego się wpisu do rejestru w świetle powyższej definicji może być jednak problematyczne. Dla uniknięcia wątpliwości interpretacyjnych, powyższa definicja ulegnie zmianie z dniem 1 marca 2021 roku poprzez dodanie wyraźnego stwierdzenia, że w przypadku umowy o prowadzenie rejestru akcjonariuszy, o której mowa w art. 300(32) i art. 328(2) k.s.h., przez klienta instytucji obowiązanej rozumie się wyłącznie akcjonariusza, zastawnika lub użytkownika akcji podlegającego wpisowi do tego rejestru w związku z transakcją stanowiącą podstawę dokonania wpisu. Nie ulega zatem wątpliwości, że w świetle u.p.p.p. nabywca akcji, aby uzyskać przymiot akcjonariusza (posiadacza akcji), po zawarciu umowy stanowiącej podstawę nabycia akcji będzie musiał przejść przez procedurę KYC, do której przeprowadzenia uprawniony i zobowiązany będzie podmiot prowadzący rejestr akcjonariuszy. Przepisy z zakresu przeciwdziałania praniu pieniędzy i finasowaniu terroryzmu będą w związku z tym miały bezpośredni wpływ na kwestie rozporządzenia akcjami.
Zgodnie z art. 328(4) § 1 k.s.h. podmiot prowadzący rejestr akcjonariuszy dokonuje wpisu w rejestrze akcjonariuszy, na żądanie spółki lub osoby mającej interes prawny w dokonaniu wpisu, niezwłocznie, ale nie później niż w terminie tygodnia od dnia otrzymania żądania. Jeżeli dokonanie wpisu wymaga usunięcia przeszkody, wpis powinien być dokonany w terminie tygodnia od dnia jej usunięcia. Tą przeszkodą może być właśnie tocząca się procedura KYC. Jeśli nie, to oznaczałoby, że proces KYC musi zakończyć się w ciągu tego tygodnia. Niezakończenie czy też nieprzeprowadzenie procedury KYC skutkować będzie obowiązkiem nienawiązywania relacji z klientem, a co za tym idzie brakiem możliwości wpisania nowego akcjonariusza do rejestru. Będzie to miało daleko idące konsekwencje zważywszy, że wpis do rejestru akcjonariuszy ma charakter konstytutywny – stanowi on substytut przeniesienia posiadania dokumentu. Nabycie akcji albo ustanowienie na niej ograniczonego prawa rzeczowego następuje z chwilą dokonania w rejestrze akcjonariuszy wpisu. Oznacza to, że do czasu wykonania obowiązków wynikających z przepisów o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu, które z kolei warunkują dokonanie wpisu do rejestru, to poprzedni akcjonariusz jest uznawany za akcjonariusza względem spółki. W przypadku podmiotu prowadzącego rejestr akcjonariuszy procedura KYC zajmuje określony czas, nieraz dłuższy. W efekcie nabywca akcji oraz jego uprawnienia wynikające z zawartej umowy mogą pozostawać „w próżni" do chwili zakończenia procedury KYC, co umożliwi dopiero wpis nowego akcjonariusza do rejestru. W tym czasie akcjonariuszem będzie w dalszym ciągu pozostawał zbywca, któremu będą przysługiwały wszelkie uprawnienia z tego tytułu. Będzie to miało szczególne znaczenie z punktu widzenia prawa do dywidendy, udziału w Walnym Zgromadzeniu, dalszej sprzedaży lub obciążenia akcji, czy wreszcie prawa poboru. Powstawać tu będzie w praktyce wiele problemów praktycznych mających wpływ również na treść dokumentacji transakcyjnej. Z pewnością prowadzący rejestr akcjonariuszy powinni na tyle usprawnić prowadzenie procesów KYC, aby nie dopuścić do sformułowania zarzutu zwłoki przez nabywcę akcji.
