Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych na nowych zasadach?

Założenia projektu ustawy zasługują na aprobatę w zakresie, w jakim odstępuje od modelu odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, przyjętego w obowiązującej ustawie, który okazał się wadliwy prawnie i nieefektywny pod względem funkcjonalnym. Pomimo dobrego kierunku zmian, projekt ustawy i szczegółowe proponowane rozwiązania mogą budzić wątpliwości.

Podstawowe założenia nowej ustawy

Podstawowymi założeniami, na których oparta jest proponowana regulacja, a które stanowią jednocześnie zasadniczą różnicę wobec obowiązujących rozwiązań są poszerzenie podstaw odpowiedzialności podmiotów zbiorowych rezygnacja z wymogu uzyskania prawomocnego skazania osoby fizycznej (tzw. prejudykat).

Istotne zmiany w nowej ustawie

Według projektu nowej ustawy podmiot zbiorowy poniesie także odpowiedzialność za czyny popełnione przez osoby fizyczne, pozostające z podmiotem w określonej relacji (np. pracownicy, pełnomocnicy, prokurenci). Jednocześnie zaproponowano koncepcję tzw. winy anonimowej, która spowoduje, że podmiot zbiorowy poniesienie odpowiedzialność, jeśli czyn został popełniony w związku z jego postępowaniem, nawet wtedy, gdy nie ustalono sprawcy.

Zmianie ulegnie także prowadzone postępowanie karne przeciwko podmiotowi zbiorowemu. Do skutecznego wszczęcia postępowania karnego wystarczy, że zostaną spełnione dwie główne przesłanki (i) uzasadnione podejrzenie popełnienie czynu zabronionego, co nie budzi większych zastrzeżeń (ii) istnienie uzasadnionego interesu społecznego, co nie jest w żaden sposób zdefiniowane w projektowanej ustawie.

Postępowanie karne przeciwko podmiotowi zbiorowemu będzie mogło toczyć się niezależnie i odrębnie do postępowania karnego przeciwko konkretnym osobom fizycznym, za których działania lub zaniechania ponosi również odpowiedzialność podmiot zbiorowy.

Budzi poważne wątpliwości zaostrzenie zakresu stosowania kary pieniężnej od 30.000 zł do 30 milionów złotych, przy jednoczesnym braku wskazówek do jej orzekania, co po stronie podmiotu zbiorowego pozostawia zbyt szeroki margines niepewności, jakie działania są najsurowiej karane.

Powszechnie wiadomym jest, że uchwalanie przepisów niejasnych i wieloznacznych w obszarze prawa karnego może prowadzić do naruszenia podstawowych zasad Konstytucji.

Nowością jest możliwość orzeczenia rozwiązania lub likwidacji podmiotu zbiorowego, rozwiązanie jest jedną z najsurowszych kar możliwych do wymierzenia. Projekt ustawy wprowadza ponadto nowe, dolegliwe środki karne, między innymi stałe albo czasowe zamknięcie oddziału podmiotu zbiorowego.

Bardzo poważne wątpliwości w zakresie zgodności z Konstytucją budzi możliwość karania za czyny popełnione przed wejściem w życie nowej ustawy. Zasada niedziałania prawa wstecz stanowi podstawę demokratycznego państwa prawa i kształtuje zasadę zaufania obywateli do państwa i stanowionego prawa.

Konsekwencje nawet przed wydaniem wyroku

Poza surowymi karami, które mogą być stosowane po wydaniu wyroku, projekt wprowadza także szereg środków zapobiegawczych, które będą mogły być stosowane już na etapie postępowania przygotowawczego. Celem ich zastosowania ma być zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania lub zapobiegnięcie popełnieniu nowego przestępstwa. Proponowane środki zapobiegawcze obejmują między innymi zakaz zawierania umów określonego rodzaju (np. umowy sprzedaży), wstrzymanie wypłat dopłat lub subwencji czy ustanowienie zarządu przymusowego.

Wskazane w ustawie, środki zapobiegawcze, będą mogły być stosowane w czasie trwania całego postępowania karnego, aż do czasu wydania prawomocnego wyroku. Projekt ustawy nie przewiduje maksymalnego okresu, na jaki środek zapobiegawczy może zostać orzeczony.

W praktyce oznacza to, że przez cały czas trwania postępowania karnego (nawet kilka lat), zanim zapadnie wyrok, podmiot zbiorowy nie będzie mógł zawierać określonych umów czy nie będzie otrzymywał wypłat dopłat lub subwencji, które nierzadko stanowią podstawę funkcjonowania prowadzonej przez niego działalności.

Zastosowanie takich środków zapobiegawczych może nie tylko zahamować rozwój przedsiębiorstwa, ale także uczynić niemożliwym wykonywanie jego faktycznej działalności.

Zastrzeżenia co do proponowanej regulacji zostały zgłoszone na etapie konsultacji publicznych przez kilka niezależnych podmiotów. Należy mieć nadzieję, że zostaną uwzględnione w ostatecznej wersji ustawy. Jak przygotować się na nadchodzące zmiany?

Surowe kary pieniężne, odpowiedzialność karna podmiotu zbiorowego za każdego pracownika oraz każdą osobę powiązaną z firmą powinny motywować do wprowadzenia lub efektywnego zaktualizowania wewnętrznych procedur, które pozwolą na ograniczenie ryzyka podlegania odpowiedzialności karnej.

Dynamiczne zmiany w zakresie korporacyjnej odpowiedzialności karnej (w tym projekt ustawy o jawności życia publicznego, ustawa o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu) powinny skłaniać do wdrożenia wewnętrznych, kompleksowych systemów compliance. Odpowiednie procedury pozwolą na identyfikację potencjalnych zagrożeń i zapewnią zgodność ze zmieniającymi się, często niejasnymi przepisami.

Autorzy: Mecenas Mateusz Ostrowski, Adwokat, Starszy Prawnik Praktyki Postępowań Sądowych oraz Compliance & Investigations w Kochański Zięba i Partnerzy oraz Julia Ziemska z KZP.